İspanya

Vikipedi, özgür ansiklopedi

İspanya Krallığı
Reino de España

Resmi dil

Başkent

En büyük kent

Kral:

Başbakan:

José Luis Rodríguez Zapatero

Yüzölçümü
- Toplam
- Su %'si

Ülkeler arasında 50'nci
504.782 km²
%1,04

Nüfus
- Toplam (2005)
- Yoğunluk

Ülkeler arasında 28'inci
44.108.530
87/km²

Para birimi

Avro (Euro) (€)²

Saat dilimi
- Yaz saati uygulamasında
-

CET (UTC+1)
CEST (UTC+2)
Kanarya Adaları (UTC+0)

Ulusal marş

Marcha Real

İnternet alan adı

.es

Uluslararası telefon kodu

+34

¹ Bazı özerk bölgelerde Katalanca, Baskça, ve Galisya dili de resmidir; Val d'Aran'da, Oksitan dilinin Val d'Aran lehçesi de resmi dil olarak kabul edilmiştir.
²1999'dan önce: İspanyol Pesetası.

İspanya (İspanyolca: Reino de España, Katalanca: Regne d'Espanya, Galiçyaca: Reino de España, Baskça: Espainiako Erresuma) Avrupa'nın Güneybatısında, İber yarımadası'nda yer alan ve Parlamenter Monarşi ile yönetilen bir Akdeniz ülkesidir.

[değiştir] Coğrafya

[değiştir] Coğrafi Konumu

İspanya (Batıdaki) Portekiz ve Birleşik Krallık'a ait olan (Güneydeki) Cebelitarık ile birlikte İber Yarımadası'nda, 36° ve 43, 5° kuzey enlemleri ve (Balear Adaları, Kanarya Adaları, Septe ve Melilla'yı saymazsak) 9° batı ve 3° doğu boylamları arasında bulunur. İspanya İber Yarımadası'nın yedide altısını kaplar. Kuzeydoğusunda Pireneler boyunca Fransa ve Andorra ile İspanya arasındaki sınır uzanır. Bununla birlikte Akdeniz'de bulunan Balear Adaları, Atlantik Okyanusu'ndaki Kanarya Adaları ve Kuzey Afrika kıyılarında bulunan Septe ve Melilla eyaletleri de İspanya sınırları dahilindedir. Fransa sınırlarındaki Llívia şehri de İspanya'ya aittir. Bununla birlikte Fas kıyılarında bulunan Chafarinas Adaları, Peñón de Vélez de la Gomera, Alhucemas, Alborán ve Columbretes Adaları ve Perejil Adası da İspanya'ya aittir.

Septe ve Melilla şehirleri Kuzey Afrika'da bulunur ve Fas gibi Akdeniz kıyısındadırlar. İspanya’nın yüzölçümü 505.988 km karedir. İspanya, dağlık bir ülke olup ortalama yüksekliği 600 m. olan dağlarıyla yükseklik açısından Avrupa'da İsviçre'den sonra ikinci sırada yer alır.

Plato ve yüksek ovaları çevreleyen dağların batı kesimleri hariç yarımadanın beşte ikisinden fazlasını sıradağlar kuşatır.Yarımadanın belli başlı nehirleri doğudan batıya doğru bir yol izleyerek Atlantik Okyanusu'na akar. Ebro nehri, Akdeniz'e dökülür. Denizciliğe elverişli tek nehir olan Guadalquivir ise Sevilla Şehri’nden geçer.

İspanya'nın en kuzeydeki noktası Esteca de Vares, en batıda Toriñana Burnu'dur, bunların ikisi de Galisya Bölgesi'ndedir. En güneydeki noktası Tarifa'daki Punta Marroquí, en doğudaki noktası ise Creus Burnu'dur. Kuzeyden güneye doğru uzanan en geniş alan 856 km, doğudan batıya uzanan en geniş alan ise 1. 020 km'dir.

İspanya'nın en büyük (ve tek) gölü 368 hektarlık bir alana yayılan ve 55 metre derinliğinde olan Lago de Sanabria'dır.

[değiştir] Yüzey Şekilleri

Mallorka yat limani

İspanya'daki en yüksek dağ Kanarya Adaları'na ait olan Tenerife Adası'ndaki Pico del Teide (3718 m.)'dir. Anakaradaki en yüksek dağ Granada Eyaleti'ndeki Sierra Nevada'da bulunan Mulhacén (3482 m.) dağıdır.

İspanya'nın kuzey kıyısı sadece Gijón ve Avilés ve Ribadeo ve La Coruña'nın arasında önemli çıkıntılar gösterirken, diğer yerlerde neredeyse düz bir hat şeklinde ilerler. Ülkenin diğer kıyılarına nazaran bu kıyı şeritleri dik ve aşılması zor kıyılar olarak tanımlanabilirler.

Bunun nedeni burada bulunan dağların hemen hemen her yerde denizin içine kadar girmesidir. Bu kıyı şeridine ancak nehirlerin ağzından ve denizin kıyının iç taraflarına kadar girdiği, özellikle Galisya bölgesinde sıkça bulunan kollardan (Ríalardan) mümkündür. İspanya'nın batısı da tamamen bu kıyı özelliklerini gösterir, ama buradaki dağlar sadece burunlarda denizin içine kadar girdiklerinden ve Ría'ların arka kısımlarında genellikle düzlük alanlar bulunduğundan kuzey kadar aşılması güç bir kıyı şeridi değildir.

Güney ve Doğu kıyılarının karakteristik özelliği ise düz haliçler ve bu haliçlerin aralarında bulunan ve tepelik alanlarla sona eren çıkıntılardır. Bu şeritler kuzey ve batı kıyılarına oranla çok daha kolay aşılabilen kıyılardır. Güney kıyısındaki en önemli körfezler batıdan doğuya doğru Cádiz, Málaga, Almería ve Cartagena Körfezleri; doğu kıyısındakiler ise Bahía Alicante ve Valencia Körfezi'dir. İspanya'nın en uzun nehirleri Duero, Tajo ve Ebro'dur.

[değiştir] Bölgeler

Kurtuba(Córdoba)'daki büyük cami

İspanya 17 özerk bölgeye (comunidad autónoma, çoğul comunidades autónomas) ayrılmıştır. Bu bölgeler ise toplam 50 ile ayrılmışlardır. Ayrıca iki de özerk kent vardır (Septe ve Melilla). Özerk bölgeler aşağıda sıralanmıştır:

Aragona (Aragón)
Asturyas (Principado de Asturias)
Balear Adaları (Islas Baleares)
Bask Ülkesi (País Vasco - Euskadi)
Kantabria (Cantabria)
Kastilya-La Mancha (Castilla-La Mancha)
Comunidad Valenciana
Comunidad de Madrid
Endülüs Özerk Bölgesi (Andalucía)
Ekstremadura (Extremadura)
Galisya (Galicia - Galiza)
Kanarya Adaları (Islas Canarias)
Kastilya Leon (Castilla y León)
Katalonya (Cataluña - Catalunya)
La Rioja
Navarra (Comunidad Foral de Navarra - Nafarroa)
Región de Murcia

[değiştir] İklimi

İspanya'da hakim olan iklim kabaca aşağıdaki iklim kuşaklarına ayrılabilir:

Atlantik İklim: Atlantik Okyanusu kıyısındaki bölgelerde görülür: Galisya, Asturya, Kantabria,Bask Ülkesi, Navarra. Özellikle kış aylarında yağış görülür, kış ve yaz oldukça ılıman geçer.

Okyanus-Kıtasal İklim: İber Yarımadası'nın ortasında görülür: Kastilya Leon, Madrid, La Rioja, Kastilya-La Mancha , Ekstremadura ve Endülüs. Kışlar oldukça soğuk geçer ve özellikle kuzeyde kar yağışları görülür, yazlar ise sıcaktır.

Kıtasal Akdeniz İklimi: Aragona, Katalonya, Valencia (iç kısımlarında), Murcia, Kastilya-La Mancha ve ((Endülüs]]'te görülür. Yağışlar ilkbahar ve sonbahar aylarında görülürken, yazlar sıcak, kışlar ise soğuk geçer.

Akdeniz İklimi: Katalonya'da, Balear Adaları'nda, Valencia'da, Murcia'da ve Endülüs'te görülür. Çoğunlukla ilkbahar ve sonbahar aylarında yağış görülür. Yağışlar kuzeyden güneye doğru gidildikçe azalan bir seyirdedir (Barselona 640 mm, Tortosa 524 mm, Valencia 454 mm, Alicante 336 mm, Almería 196 mm). Kış aylarındaki hava sıcaklıkları çok düşük olmamakla birlikte yazın sıcak bir hava hakimdir.

Subtropikal İklim: Kanarya Adaları'nda görülür. Neredeyse bütün yıl boyunca ılıman bir iklim hakimdir (18 °C ile 24 °C arası). Kış mevsimi yok denecek kadar hafif geçer. Santa Cruz de Tenerife'deki ortalama hava sıcaklıkları Ocak ayında 17, 9 °C, Ağustos ayında ise 25, 1 °C'dir. Kanarya Adaları'nın yağış oranı bölgeden bölgeye büyük farklılıklar göstermektedir.

Dağ İklimi: Pireneler'in yüksek kesimlerinde ve Kastilya dağlarının yüksek yerlerinde görülen bir iklimdir. Kışlar uzun geçer, yazlar ise kısa ve ılımandır.

[değiştir] Nüfus

[değiştir] Diller

Cibeles Fiskiyesi, Madrid

İspanya'da ağırlıklı olarak İspanyolca,Katalanca, Galiçyaca ve Baskça konuşulur. İspanyolca İspanya'nın tek resmi dili olarak kabul edilir, diğer diller ise sadece otonom bölgelerde günlük hayatta kullanılan ana dildir.

Bununla birlikte Valencia Bölgesi'nde Katalanca 'nın bir başka lehçesi olan Valensiyaca konuşulurken, Balear Adaları'nda da Katalanca'nın bir başka lehçesi olan Mayorka Lehçesi konuşulur. Bunların dışında küçük gruplar tarafından konuşulan azınlık dilleri de bulunur. Bunlardan birkaç tanesi Asturyasca, Aragonca ve Aranese'dir. Bununla birlikte Melilla'da yaşayan Masiriler Tamazight dilini konuşurken, Olivenza'da (Ekstremadura) hâlâ Portekizce konuşan gruplar bulunmaktadır.

Tatil sezonu başladığında Almanya'dan, Polonya'dan ve birçok Güney Amerika ülkesinden özellikle tatil yörelerine çalışmaya gelen bir çok kişi bulunuyor. Costa Blanca ya da Costa del Sol gibi bazı turistik bölgelere yerleşmiş olan birçok Alman ve İngiliz de mevcuttur.

Yabancı dil olarak İngilizce ve Fransızca konuşulur. Genç İspanyollar yabancı dil olarak daha çok İngilizceyi öğrenirken, yaşı büyük olan İspanyollar daha ziyade Fransızca bilmektedirler.

Katalonya'daki okullarda ve üniversitelerde çoğunlukla Katalanca öğretilmektedir, derslerde ve sınavlarda ise İspanyolcayı kullanmak zorundadırlar.

[değiştir] Dinler ve Dünya Görüşleri

Nüfusun %92'si resmi olarak Katolik'tir. Ama 2002 yılında Centro de Investigaciones Sociológicas kurumunun yaptığı bir anket sonucunda ankete katılanların sadece %80'i Katolik olduğunu söylemiştir. %12'lik kesimin ise herhangi bir dine mensup olmadığı ortaya çıkmıştır. Katolik Kilisesi Papalıkla yapılan bir anlaşmadan dolayı İspanya Hükümeti tarafından desteklenen bir kilisedir. İspanya'da Katolik Kilisesi inananlardan toplanan yardımlar sonucu ayakta kalmadığından, resmi olarak yardım toplamasına da gerek yoktur. Hıristiyanların en çok ziyaret ettiği kutsal yerlerden biri olan Santiago de Compostela da İspanya'da bulunmaktadır.

Araştırmalar sonucu İspanya'nın ikinci en büyük dininin %12'lik oranla Ateizm olduğu görülmektedir.

Nüfusun %0, 5'ini Müslümanlar, %0, 3'ünü de Protestanlar oluşturur. Yahudiler ve diğer dinlerin mensupları ise nüfusun %7, 2'sini oluşturmaktadırlar.

[değiştir] Büyük Şehirler

Nüfusu 100.000'in üzerine olan şehirler (1 Ocak 2005 verilerine göre)

İspanya'daki Şehirlerin Listesi

1.Madrid – 3.155.359
2.Barselona – 1.593.075
3.Valensiya – 796.549
4.Sevilla – 704.154
5.Zaragoza – 647.373
6.Málaga – 558.287
7.Murcia – 409.810
8.Las Palmas de Gran Canaria – 378.628
9.Palma de Mallorca – 375.773
10.Bilbao (bask. Bilbo) – 353.173
11.Valladolid – 321.713
12.Córdoba – 319.692
13.Alicante – 319.380
14.Vigo – 293.725
15.Gijón – 273.931
16.Hospitalet de Llobregat – 252.884
17.La Coruña – 243.349
18.Granada – 236.982
19.Vitoria-Gasteiz – 226.490
20.Santa Cruz de Tenerife – 221.567
21.Badalona – 218.553
22.Elche – 215.137
23.Oviedo – 212.174
24.Móstoles – 204.463
25.Cartagena (España) – 203.945

26.Alcalá de Henares – 197.804
27.Sabadell – 196.971
28.Jerez de la Frontera – 196.275
29.Fuenlabrada – 195.131

30.Terrassa – 194.947
31.Pamplona – 193.328
32.Santander – 183.955
33.San Sebastian (bask. Donostia) – 182.930
34.Almería – 181.702
35.Leganés – 181.248
36.Burgos – 172.421
37.Castellón de la Plana – 167.455
38.Alcorcón – 162.524
39.Salamanca – 160.331
40.Albacete – 159.518
41.Getafe – 157.397
42.Huelva – 145.150
43.Logroño – 144.935
44.Badajoz – 143.019
45.San Cristóbal de La Laguna – 141.627
46.León – 136.414
47.Cádiz – 131.813
48.Tarragona – 128.152
49.Lleida – 124.709
50.Marbella – 124.333
51.Santa Coloma de Gramenet – 118.129
52.Mataró – 116.698
53.Jaén – 116.540
54.Dos Hermanas – 112.273
55.Algeciras – 111.283
56.Torrejón de Ardoz – 109.483
57.Ourense – 108.358
58.Alcobendas – 103.149

[değiştir] Tarih

M.Ö.1100 yıllarında Fenikeliler, İspanya topraklarında ilk yerleşim merkezlerini kurmaya başladılar. Onları Keltler ve Yunanlar takip etti. İspanya daha sonra Kartacalıların egemenliğine girdi. M.Ö.202 yılında Romalılar Kartacalıları İberik Yarımadasından attılar. Roma İmparatorluğu bu tarihten itibaren İspanya'da birliği sağladı ve zamanla Hıristiyanlığı burada kabul ettirdi.

M.S.5. yüzyılda İspanya, Germen kabilelerinin saldırılarına hedef oldu. Sırayla Alanlar, Suevler ve Vandalların ardından Vizigotlar İspanya'ya hakim oldu. Vizigotların hakimiyeti uzun sürdü ve Hıristiyanlığı kabul eden Vizigotlar, İspanya'da Hıristiyanlığın yayılmasını sağladı.

711'de Afrika'dan gelen Müslümanlar, 8. asırdan 10. asra kadar kuzeydeki birkaç bölge dışında İspanya'ya hakim oldular ve burada Endülüs medeniyetini kurdular. İlmin merkezi olan üniversiteler açarak, burada İslam medeniyetini yaydılar. Endülüs Emeviler Devleti'nde İmam-ı Kurtubi, Şatibi, İbn-i Hazm, Nurettin Batruci gibi birçok alim yetişti ve buradaki üniversitelerde ders verdiler.

Papa ve Krallar dahil birçok Avrupalı bu üniversitelerde ilim tahsil etmişlerdir. Bugünkü birçok müsbet ilimleri batılılar bu üniversitelerden öğrendiler. On birinci yüzyılda bu ülkenin iç karışıklıklarından faydalanan Hıristiyanlar kuzeyden başlayarak yarımadayı tekrar ele geçirmeye başladılar.1276 yılında Müslümanların elinde yalnızca güneydeki Granada kalmıştı.1469'da Aragon ve Castilla Krallıkları tek bir krallık altında birleşerek güçlü bir devlet kurdular.

1492'de Müslümanların son kalesi Granada Krallığı yıkıldı. Aynı yıl Kristof Kolomb İspanyol hükümdarının maddi desteğiyle Amerika'yı keşfettiği ünlü gezisine çıktı. Bu yolculuk,İspanya'nın dünyanın en büyük sömürge İmparatorluklarından birini kurmasına yol açtı.1588 yılında İspanyol Armada'nın İngiliz donanmasına yenilmesini takip eden taht ve din kavgaları sonunda İspanya zayıflayarak çökmeye başladı.1640'ta Portekiz'i,1714'te ise Avrupa'daki bazı topraklarını ve Cebelitarık'ı kaybetti. On dokuzuncu yüzyılın başlarında İspanyolların Amerika'daki bütün sömürgeleri bağımsızlıklarını kazandılar.

Birinci Dünya Savaşı'nda İspanya ittifak devlet kaldı, fakat savaştan büyük ölçüde etkilendi. Fransa İspanya'nın bazı topraklarına saldırıp işgal etti. General Primoderivera, çıkan ayaklanmaları bastırarak ülkede diktatörlük kurdu.1930 yılında iktidardan düştü. Bir yıl sonra yapılan seçimleri Cumhuriyetcilerin kazanması sonucu Kral On sekizinci Alfonso ülkeyi terk etti.1936'da yapılan seçimlerde solcuların başarılı olması üzerine ülkede iç savaş başgösterdi.

1939'da iç savaşın sona ermesiyle Franco Devlet Başkanı oldu.İkinci Dünya Savaşı'na da katılmayan İspanya'da ordunun desteğiyle Franco savaştan sonra da yerini korudu.1975 yılında Franco'nun ölmesiyle yerine I. Juan Carlos geçti.1976'da Başbakan Navarro'nun istifası ile Carlos kral oldu ve Abolfo Sourez'i başbakanlığa atadı.

15 Haziran 1977'de 41 yıl sonra ilk defa genel seçimler yapıldı. Sourez'in başkanı olduğu Demokratik Merkez Birliği çoğunluğu elde etti.1981'de sağcı Albay Tejero Cortes'in meclisi basarak yaptığı darbe girişimi sonuçsuz kaldı.1982 seçimlerini ise Sosyalist Parti seçimi büyük çoğunluğu elde ederek kazandı ve 46 yıl sonra İspanya'da yeniden bir sol iktidarın doğmasını sağladı.