Formulo Unu
El Vikipedio
Formulo Unu (F1) estas konkursa kategorio en la regularo de FIA (Fédération Internationale de l'Automobile). Formulo Unu aŭ Grand-Premia aŭto-kurado estas laŭ multaj la pinto de aŭtosporto kaj ĉiukaze estas la plej altkosta sporto en la mondo. Ĝi konsistas el serio da (nun 19) konkursoj en kurejoj sur ordinaraj stratoj kaj specialaj aŭto-konkursejoj. Kvankam la centro de Formulo Unu estas sendube Eŭropo, kuradoj okazas ankaŭ en Ameriko, Azio kaj Aŭstralio.
Enhavo |
[redaktu] Historio
En sia historio, la serio evoluiĝis el antaŭmilitaj Eŭropaj Grand-Premiaj kuradoj en la 1930aj. Reviviĝis aŭtosporto post la dua mondmilito, kaj tiam oni formaligis la ĉampionecon en 1950. Reguloj ŝanĝiĝis multe kiel ankaŭ pliboniĝis aŭto-teĥnologio, je la enkonduko de `flugiloj' kaj aerodinamika grund-efiko en la malfruaj 1970aj, kaj tiam en la 1980aj, la epoko de turbo-motoroj, kiam kuradis la plej forta aŭto-ligo de iam.
La malfruajn 1980ajn aperis multspecaj elektronikaj helpiloj, por ke stiristoj (de kelkaj nomataj "pilotoj") pli bone regu siajn trememajn maŝinojn, interalie aktivaj risortoj, nekrampaj bremsiloj kaj tiro-stabiligo. Iujn evoluaĵojn inspiris modernaj strat-aŭtoj, kaj reciproke iuj, ekzemple aktivaj risortoj, inventiĝis por konkursoj kaj poste havebliĝis ĉe publiko. Ĉiukaze, spektantoj perceptis ke la evoluaĵoj neniigis la neceson por pilota kapablo kaj tial do en 1994 la F1-grupo devigis nature aerumitajn motorojn kaj forigis multe da helpiloj. Iom post iom kelkaj revenis je la konstato ke la teamoj malobeas la regulojn.
Nunaj reguloj de Formulo Unu postulas ke la aŭtojn konstruu la teamoj mem. La reguloj unikas en Formulo Unu. Ili postulas ke la aŭtojn drivu 3-litraj, normale aerumitaj motoroj. Ĉiuj aŭtoj havas motoron V-10, situanta inter la piloto kaj la malantaŭa akso, tipe havanta 800-ĉevalan povon. La aŭtoj, samkiel en la plimulto da klasoj de eksterarad-aŭtoj, havas grandajn flugilojn kiuj premas la aŭton al la strato, La subaĵo estas ebena, malkiel en antaŭaj epokoj, kiam invertita aerofolio kreis sub la aŭto spacon da malalta premo, por efike suĉi la aŭton al la strato. La aŭtoj konstruiĝas el miksaĵo de karba fibro kaj similaj malpezegaj (kaj multege altkostaj) materialoj, kun minimuma seka pezo de 500 kilogramoj. Laŭ regulo, la pneŭoj havas minimume tri sulkojn por malrapidigi la aŭtojn. (Glata pneŭo, sen sulkoj, plej bonus en sekaj kondiĉoj). La brulaĵon speciale rafinas la grandaj benzinaj korporacioj. Bremsiloj estas karbo-fibraj diskoj. La aŭtoj estas arkitektitaj por minimuma pezo, kaj sekve, post la fino de la kurado estas esence forĵetindaj. Ferdinand Porsche diris, ke optimuma konkurs-aŭto disfalas ĉe la celo – alie ĝi havis nenecese fortan konstruon.
En pasintaj jaroj, troaĵo da aŭtoj venis por konkursi en F1, kaj teamoj devas meriti antaŭe por havi sian lokon sur la krado. Nun, la kostoj estas tiom altaj kaj la ebleco ne kuri ne plu estas praktika, tial do la organizaĵo kiu prizorgas la ĉampionecon (FOCA), vendas al teamoj la rajton konkursi en F1-kuradoj. Ĉiu teamo kurigas meze du aŭtojn en ĉiu kurado.
[redaktu] Kuradoj
Semajnfino de kurado komenciĝas kutime vendredon, per libera praktiko dum kiu la pilotoj lernos la kurejon, kaj la teamoj eksperimentas pri la aŭtoj kaj determinas la plej bonajn aranĝojn por tiu kurejo. Meritado, por determini la ordon de la aŭtoj por la krado, okazas kutime sabaton. La pilotoj dum unu horo provas fari plej rapidan ĉirkaŭon, kaj la ordon oni fiksas laŭ ĉies plej rapidan ĉirkaŭiron. Okazas dum la semajnfino kuradoj en aliaj aŭtoklasoj por distri la spektantojn.
La kurado mem, kutime okazanta dimanĉan posttagmezon, komenciĝas per praktika ĉirkaŭo, post kiu la aŭtoj kuniĝas sur la "krado" laŭ la ordo en kiu ili meritis. Ili ekas je la komenc-signo situanta super la komenc-fina linio kaj konsistanta el kvin lumoj. Ĉiu brilas unu sekundon kaj ĉiuj malheliĝas, je kiam komenciĝas la kurado. La plimulto da kuradoj distancas 300 kilometrojn, kaj daŭras 2 horojn. Pilotoj haltas por benzino kaj freŝaj pneŭoj minimume unu fojon, kaj eble du aŭ tri fojojn. Decidi kiam halti kompare kun aliaj aŭtoj estas gravege - se kuranta piloto sekvas antaŭan aŭton kaj ne povas pasi, tiu eble haltus pli frue esperante ke kiam ili rekurados, ili povus kuri kiom eble plej rapide en libera aero, kaj tiel do povis pasi aliajn haltantajn aŭtojn.
Poentojn gajnas la pilotoj kaj teamoj eksklusive pro ties rango en iu kurado. La gajninto ricevas 10 poentojn, duarangulo 8 poentojn, triarangulo 6, kvara 5, kvina 4 kaj sesa 3. La jarĉampiono estas la piloto (aŭ por la konstruista ĉampioneco, la teamo) kun plej da poentoj.
Malgraŭ ĝia stato kiel la pinto de aŭtosporto laŭ buĝetoj kaj pilota lerto, oni ofte akuzas ke Formulo-Unu estas neekcita kompare kun malpli prestiĝaj kategorioj. La malsamoj de pilotaj kapabloj kutime negravas pro la relativaj rapidoj en la malsamaj konstruistoj, kaj pasado sur la kurejo maloftas pro la aerodinamiko; sekvantajn aŭtojn malbone efikas la fronta aŭto (tial do pasi estas tre riske kaj preskaŭ neniam okazas, krom se la sekvanta aŭto estas multe pli rapida ol la fronta).
Formulo-Unu estas iomete pli obskura en Usono kompare kun ties preskaŭ tute enlandaj eksterarad-aŭtaj serioj (nun ekzistas du grandaj serioj, IRL kaj CART) kaj NASCAR, tamen laŭ buĝeto kaj tutmonda televida spektantaro, ĝi pli grandas ol ambaŭ. Taksoj pri la buĝeto por Ferrari dum 1999 estis ĉirkaŭ 240 milionoj da usonaj dolaroj, kaj eĉ Minardi, la plej malforta teamo, laŭdire elspezis 50 milionojn. Taksoj pri televida spektantaro estas po ĉirkaŭ 300 milionoj por ĉiu kurado.
[redaktu] Ĉampionoj
En 1950, mond-ĉampioneca Formulo Unu kreiĝis por pilotoj. En 1958, oni starigis ĉampionecon ankaŭ por konstruistoj.
Ekde 1974, nur tri teamoj superas en la ĉampioneco: McLaren, Williams kaj Ferrari, kiuj konstruis veturilojn por ĉiuj krom du mond-ĉampionoj dum tiu periodo.
[redaktu] Pilotoj
[redaktu] Konstruistoj
| Jaro | Ĉampiono |
|---|---|
| 1958 | Vanwall |
| 1959 | Cooper |
| 1960 | Cooper |
| 1961 | Ferrari |
| 1962 | BRM |
| 1963 | Lotus |
| 1964 | Ferrari |
| 1965 | Lotus |
| 1966 | Brabham |
| 1967 | Brabham |
| 1968 | Lotus |
| 1969 | Matra |
| 1970 | Lotus |
| 1971 | Tyrrell |
| 1972 | Lotus |
| 1973 | Lotus |
| 1974 | McLaren |
| 1975 | Ferrari |
| 1976 | Ferrari |
| 1977 | Ferrari |
| 1978 | Lotus |
| 1979 | Ferrari |
| 1980 | Williams |
| 1981 | Williams |
| 1982 | Ferrari |
| 1983 | Ferrari |
| 1984 | McLaren |
| 1985 | McLaren |
| 1986 | Williams |
| 1987 | Williams |
| 1988 | McLaren |
| 1989 | McLaren |
| 1990 | McLaren |
| 1991 | McLaren |
| 1992 | Williams |
| 1993 | Williams |
| 1994 | Williams |
| 1995 | Benetton |
| 1996 | Williams |
| 1997 | Williams |
| 1998 | McLaren |
| 1999 | Ferrari |
| 2000 | Ferrari |
| 2001 | Ferrari |
| 2002 | Ferrari |
| 2003 | Ferrari |
| 2004 | Ferrari |
| 2005 | Renault |
| 2006 | Renault |
[redaktu] Kurejoj (Cirkvitoj)
Ĉiuj la subaj kurejoj gastigis eventon de Formulo-Unu inter 1950 kaj nun:
- A1-Ring, Aŭstrio
- Adelajdo, Aŭstralio
- Ain Diab, Maroko
- Aintree, Britio
- Anderstorp, Svedio
- Berlin, Germanio (Federala Respubliko)
- Brands Hatch, Britio
- Bremgarten, Svisio
- Buenos-Ajreso, Argentino
- Clermont-Ferrand, Francio
- Dalaso, Usono
- Detrojto, Usono
- Dijon, Francio
- Donington, Britio
- East London, Sudafriko
- Enzo e Dino Ferrari, Italio
- Estoril, Portugalio
- Fenikso, Usono
- Gilles Villeneuve, Kanado
- Hermanos Rodriguez, Meksiko
- Hockenheim, Germanio
- Hungaroring, Hungario
- Imola, Italio (Grand-Premio de San-Marino)
- Indianapoliso, Usono
- Interlagos, Brazilo
- Jacarepagua, Brazilo
- Jarama, Hispanio
- Jerez, Hispanio
- Kyalami, Sudafriko
- Lasvegaso, Usono
- Le Mans, Francio
- Long Beach, Usono
- Magny-Cours, Francio
- Melburno, Aŭstralio
- Monsanto, Portugalio
- Montekarlo, Monako
- Montjuïc, Barcelono, Katalunio, Hispanio (ne plu uzata)
- Montmeló, Katalunio, Hispanio
- Monto Fuji, Japanio
- Mont-Tremblant, Kanado
- Monza, Italio
- Mosport, Kanado
- Nivelles, Belgio
- Nürburgring, Germanio
- Osterreichring, Aŭstrio
- Paul Ricard, Francio
- Pedralbes, Barcelono, Katalunio, Hispanio (ne plu uzata)
- Pescara, Italio
- Porto, Portugalio
- Reims, Francio
- Riverside, Usono
- Rouen, Francio
- Sebring, Usono
- Sepang, Malajzio
- Silverstone, Britio
- Spa-Francorchamps, Belgio
- Suzuka, Japanio
- TI Aida, Japanio
- Watkins Glen, Usono
- Zandvoort, Nederlando
- Zeltweg, Aŭstrio
- Zolder, Belgio
[redaktu] Rete
- Reklamo kaj F1 [en Esperanto]
- Formula1.com - oficiala retloko por Formulo Unu [en Angla]
- FORIX.com - plena listo de statistikoj por Formulo Unu
- Funo! - Tekstoj, nombroj, bildoj kaj statistikoj pri la Formulo 1 [en Esperanto]
- wikif1.org franca F1-a vikio
