Texel

Van Wikipedia

53°5'N, 4°48'O

Gemeente Texel

Oppervlakte
- Land
- Water

463,28 km²
161,96 km²
301,32 km²

Inwoners
Bevolkingsdichtheid

13.617 (1 januari 2007)
84 inw./km²

Geografische ligging

{{{coordinaten}}}

Belangrijke verkeersaders

N501, TESO-veerdienst

Station(s)

{{{station}}}

Netnummer

0222

Postcodes

1790-1797

Officiële website

www.texel.nl

Politiek

Burgemeester (lijst)

Joke Geldrop-Pantekoek (VVD)

Bestuur

{{{bestuur}}}

Zetels
{{{partijen}}}

{{{zetels}}}

Texel rond 1866 (bron:[1])

Het eiland Texel ( uitspraak (info·uitleg)) is een gemeente en het grootste van de Nederlandse waddeneilanden. De naam wordt uitgesproken als tessel; de bewoners heten Tesselaars. De reden hiervoor is dat historisch gezien een karakter dat sterk op de x leek als een ligatuur voor ss werd gebruikt in het Hollands.

[bewerk] Algemeen

Het eiland vormt de gehele gemeente gelegen in de provincie Noord-Holland en ligt tevens van oudsher in Texla. De oppervlakte van de gemeente is 585,96 km² waarvan het grootste gedeelte (416,14 km²) binnen- en buitenwater, het landoppervlak is slechts ongeveer 170km². De gemiddelde lengte van Texel is 20 km en de gemiddelde breedte 8 km.

Texel heeft 13.718 inwoners (1 januari 2007, bron: CBS). Van de beroepsbevolking van ruim 3500 mensen werkt ca. 17% in de landbouw. De eerste inwoners van Texel dateren mogelijk uit de Midden-Steentijd (8000-4500 v. Chr); archeologen hebben daarvoor aanwijzingen gevonden. In 1415 heeft Texel (het gehele eiland) stadsrechten gekregen. Daarmee is het eiland, althans qua oppervlak, de grootste stad van Nederland.

Texel is het enige der Nederlandse waddeneilanden met een brede scholengemeenschap voor middelbaar onderwijs. In Den Burg is de Openbare Scholengemeenschap De Hogeberg gevestigd die onderwijs aanbiedt voor VMBO, HAVO en VWO.

[bewerk] Plaatsen binnen de gemeente

Stad:

Texel

Dorpen/Gehuchten:

Buurtschappen:

[bewerk] Texel en Eierland

Het huidige eiland Texel bestaat eigenlijk uit twee eilanden: het zuidelijke Texel en het noordelijker gelegen Eierland. In 1630 werd de Zanddijk voltooid die beide waddeneilanden met elkaar verbond. In 1835 richtte de uit Antwerpen afkomstige Nicolas Joseph De Cock samen met enkele andere heren een NV op die de kwelder tussen Eierland en Texel zou inpolderen voor agrarisch gebruik. In de nieuw aangelegde polder Eierland werd in 1836 ook een dorp gesticht dat aanvankelijk Nieuwdorp heette, maar dat later naar hem genoemd werd: De Cocksdorp.

Vuurtoren op Texel

[bewerk] Scheepvaart

In de tijd van de VOC (17e en 18e eeuw) vertrokken de schepen uit Amsterdam, Enkhuizen en Hoorn vanaf de rede van Texel naar de Oriënt. Dit bracht veel werkgelegenheid op het eiland. Zo waren er bijvoorbeeld veel loodsen nodig om de schepen veilig door het Moddergat langs de zuidpunt te leiden. De rol van werkverschaffer werd later overgenomen door de walvisvaart. Ook de visvangst was een belangrijke bron van inkomsten. De haven van Oudeschild was het centrum van al deze activiteiten. Tegenwoordig herbergt Oudeschild een vloot van ongeveer 30 Noordzeekotters en enkele kleinere kotters voor de garnalenvisserij op de Waddenzee. Daarnaast heeft het plaatsje een moderne jachthaven.

[bewerk] Landschap

Satellietfoto Texel

Het landschap op Texel is rijk en divers. Texel heeft behalve polders, brede zandstranden, duinen en graslanden ook heide, bos en kwelders. Rond Den Hoorn in het zuiden bloeien in mei grote bollenvelden. Nationaal Park Duinen van Texel beheert de zuidpunt van Texel, het gebied De Duinen tussen Den Hoorn en De Koog, De Dennen, De Slufter en De Muy.

De harde kern van het eiland wordt gevormd door de Hoge Berg die ligt tussen Oudeschild en Den Burg. Het is een morene ontstaan in het Drenthestadium van het Saalien (de op een na laatste ijstijd). Het hoogste punt ligt op 15 meter boven NAP. Ondanks de bescheiden hoogte kan men van hier af het hele eiland overzien. Keileem komt hier dicht aan de oppervlakte. Dit vormt een harde, voor water ondoordringbare laag. Rond de percelen liggen zogenaamde tuunwallen. Dat zijn walletjes die uit plaggen zijn opgebouwd. Deze tuunwallen vormen samen met de glooiingen van het gebied een door velen gewaardeerd landschap. Het gebied is dan ook een landschapsreservaat. Op een helling van de Hoge Berg liggen ook het Doolhof, een bosje uit 1764, en de Zandkuil, Nederlands eerste insectenreservaat.

Een natuurlijk fenomeen is De Slufter, een gebied binnen de brede duinketen aan de noordwestkant van het eiland, vol kreken en geulen, dat in open verbinding staat met de Noordzee. Het is ontstaan door een duindoorbraak in 1858. Bij vloed loopt een deel van De Slufter onder water en bij eb loopt het water door de geulen weer terug naar zee. Daardoor is slibvorming en verzilting ontstaan en moest de vegetatie zich aanpassen. De Slufter is van de Eijerlandse polder gescheiden door de Zanddijk.

Het buitendijkse natuurgebied de Schorren ligt bij het wantij.

Eijerland was ooit een eilandje ten noorden van Texel. Het werd toen Yerland genoemd. Door menselijk ingrijpen, het plaatsen van zandvasthoudende beplanting (o.a. helmgras) en beschutting werden strand en duinen aan de noordwestkant van Texel verbreed. Men begon daarmee in 1629. Tenslotte kon een zanddijk worden aangelegd, die de twee eilanden met elkaar zou verbinden. In 1846 werd de polder De Eendracht drooggelegd, in 1847 de Prins Hendrikpolder en in 1876 de polder Het Noorden.

Voortdurend moet strijd worden geleverd tegen de kracht van zee en wind. Bij zware storm kunnen tientallen of zelfs honderden meters duin worden weggeslagen. In 1864 was in het noorden bij De Cocksdorp een vuurtoren geplaatst, op ongeveer 3 km van de zee. Nu staat de zee vlak onder de toren, die door een asfalthelling en verschillende aangelegde zeeweringen wordt beschermd. Het strand is zich nu langzamerhand weer aan het verbreden. Ook in het zuidwesten slibt voortdurend materiaal aan. Aan de oostkant van Texel loopt een dijk die het eiland beschermt tegen de Waddenzee.

[bewerk] Flora en fauna

Texel

Texel is een geliefd oord voor vogelliefhebbers. Op sommige dagen kan een ervaren vogelaar wel honderd verschillende soorten waarnemen. Er broeden in het voorjaar vooral in de duingebieden ongeveer 80 verschillende vogelsoorten, maar in totaal zijn zo'n 300 soorten op Texel waargenomen. De Muy, een duingebied tussen De Koog en De Slufter is een beschermd gebied; het is de broedplaats van de oudste lepelaarkolonie van Nederland. Andere opvallende vogelsoorten op Texel zijn de dwergstern en de velduil. De zilvermeeuw komt er in grote aantallen voor.

De vegetatie is rijk en gevarieerd. De fauna minder, vanwege de geïsoleerde ligging van het eiland. Toch leven er nog hermelijnen, bruine ratten, 5 muizensoorten, konijnen, hazen, kleine amfibieën als kikkers (bruine kikker en heikikker), rugstreeppadden en watersalamanders. Vlinders op Texel: o.a. de atalanta, distelvlinder, st. jacobsvlinder, duinparelmoervlinder en, sinds 1995, het groentje. Duizenden insectensoorten zijn op het eiland waargenomen.

Het hele duingebied van Texel, van de Hors tot aan de vuurtoren vormt het Nationaal Park Duinen van Texel.

[bewerk] Texelse Schapenkaas

In de 16e eeuw en in de 17e eeuw was de Texelse schapenkaas door z'n bijzondere smaak al (wereld)bekend. Naast de normale witte kaas, werd er namelijk ook een bijzondere groene kaas gemaakt. Deze kaas was groen gekleurd door een procédé waarbij schapenkeutels in een neteldoek werden gekookt, om vervolgens het groene sap daarvan in de melk te laten lopen. Hier werd dan de kaas van gemaakt, welke door het mestsap een pittige smaak kreeg en bovendien beter houdbaar was. Dit bijzondere ingrediënt in combinatie met het texelse gras waar de schapen op grazen èn ambachtelijke bereiding, maakte het tot een bijzondere kaas. Helaas werd de kaas (om redenen van hygiëne) in de jaren 30 van de 20e eeuw door de Nederlandse Keuringsdienst van Waren (Voedsel en warenautoriteit) verboden.

[bewerk] Activiteiten

Landbouw en veeteelt: er worden duizenden schapen en koeien op het eiland gehouden. De Tesselaar is een Texels schapenras. Er worden aardappelen, suikerbieten, granen verbouwd en bloembollen geteeld. Toerisme is een belangrijke bron van inkomsten op Texel.

Op het eiland is sinds begin vorige eeuw ook het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) gevestigd.

Vanuit Den Helder wordt een geregelde veerdienst met het eiland onderhouden door de N.V. TESO (Texels Eigen Stoomboot Onderneming) waarvan de aandelen merendeels in handen zijn van de eilandbewoners.

[bewerk] Folklore

Texel heeft diverse folkloristische gebruiken. Op 12 december wordt Oude Sunderklaas gevierd. Dit is een restant van het Sinterklaasfeest zoals dat werd gevierd voordat het in de 19e eeuw werd verburgerlijkt. In Den Burg is er een optocht van mensen die 'speulen.' Speulen wil zeggen dat een bepaald plaatselijk nieuwsfeit van het afgelopen jaar wordt nagespeeld en in een bepaald daglicht gesteld. Dat speulen gebeurt gemaskerd, zodat de speulers niet te herkennen zijn. De hele nacht wordt er verder gefeest waarbij er veel drank vloeit.

Op de zaterdag vóór pinksteren wordt op Texel net als elders in Noord-Holland het Luilak-feest gevierd. Bij dit feest is het de bedoeling dat de jongen de ouden wekken. Vanaf 'n uur of vier in de morgen trekt de jeugd de straten op en begint daar kabaal te maken. Belletjelellen, met zeep de ramen bekladden en door de brievenbus schreeuwen zijn manieren om de ouden uit bed te krijgen. Hoewel het feest door vandalisme een slechte naam heeft gekregen, is het in oorsprong een vredelievend, Germaans feest dat tot doel had het begin van de lente te vieren. Volgens sommigen heeft het kabaalmaken ooit de bedoeling gehad boze geesten te verdrijven, maar zeker is dit niet. Het is waarschijnlijker dat het kabaal altijd al gediend heeft als wekmiddel: de jongen wekken de ouden om hen de ontluikende natuur, de schoonheid van de lente, te tonen. Erg vredig dus allemaal... Het hoeft geen betoog dat het feest voor de Texelse jeugd een veel prozaïscher karakter heeft.

Op 30 april wordt de meierblis aangestoken. Dat zijn grote vuren van afval- en snoeihout. Deze vuren worden aan het begin van de avond aangestoken. Sommigen poffen in dit vuur hun aardappels. Ook raakt het gebruik meer in zwang om de gezichten zwart te maken met het as. Volgens folkloristische deskundigen is de meierblis een restant van een Germaans gebruik om met vuren de geesten van de winter te verdrijven. In 2003 waren er ongeveer 110 meierblissen op Texel.

Verder zijn er ook de vertellingen van Sommeltjes die bij De Waal zouden wonen, in de Sommeltjesberg. Deze vriendelijke lieden zouden 's nachts het zilverwerk van de Texelaars komen oppoetsen. Het geloof in Sommeltjes kwam ook voor op Wieringen, daar echter heten de aardmannetjes Sammelkes.

Naast Sommeltjes waren ook andere bovennatuurlijke wezens aanwezig op het eiland, althans volgens de verhalen. Kinderen werden vaak bang gemaakt met verhalen over de tientóóners. Deze tientóóners bleken achteraf helemaal niet zo griezelig te zijn: het ging hier om gewone mensen, tienteners. Wel echt eng was Heintje Vaar, een wezen dat zich in sloten en poelen ophield en kinderen die te dicht aan het water kwamen bij de enkels greep en onder water trok. Deze Heintje Vaar was een typische boeman en verhalen over hem zijn, in verschillende vormen, algemeen en dus niet specifiek Tessels.

[bewerk] Dialect

Een deel van de Texelaars spreekt een eigen dialect. Dit dialect, het Tessels, wordt vooral in de 'buitendorpen' gesproken en nauwelijks nog in Den Burg en De Koog. Het Tessels lijkt sterk op het Wierings, het dialect van het voormalige eiland Wieringen, en beide zijn deze dialecten varianten van het West-Fries (zie ook Eiland-West-Fries). Zelfs met Zeeuws en Westvlaams zijn er opvallende gelijkenissen op te merken. Het Tessels is dan ook een typisch kustdialect, dat als Ingvaeoons beschouwd kan worden.

Het dialect is conservatief: de Nederlandse ij en ui klinken nog als ie en uu, zoals dat in het Middelnederlands het geval was. Zo wonen (weune) Tesselaars in een huus en wordt dat huus van de zee beschermd door een diek. Andere kenmerken van het Tessels zijn weglating van ge- bij voltooide deelwoorden (dat hei'k deen - dat heb ik gedaan) en het uitspreken van sk- op plekken waar het Nederlands sch heeft staan (skéép = schaap).

Verder bijzonder is dat het Tessels twee ee-klanken onderscheidt, een gespannen ee (als in AN beer) en een ongespannen ee (als in AN beek etc.). Het onderscheid tussen deze klanken is historisch. Ook bij de oo bestaat zo'n onderscheid, maar dit onderscheid is historisch niet meer zuiver: in het Tessels heeft de gespannen oo de overhand gekregen op de ongespannen oo.

De grammatica van het Tessels heeft veel gemeen met die van het Fries. Dat is niet toevallig. Het Tessels is afgeleid van het Westfries dat een mengelmoes was van het Fries (Oudfries) en het Hollands met duidelijke Friese basis en is pas later onder invloed van het Nederlands komen staan. Typisch Fries zijn constructies van het type hee het staan bleve, waarbij bleve een voltooid deelwoord is, en niet, zoals in het Nederlands, een infinitief (hij is blijven staan).

Of het Tessels in de toekomst behouden zal blijven is onzeker. Het Tessels begint steeds meer van haar eigenaardigheden te verliezen. Het lijkt erop dat het dialect zich zal aansluiten bij de algemene omgangstaal van Noord-Holland. Het dialect wordt dan vervangen door regiolect.

[bewerk] Musea en andere bezienswaardigheden

Luchtvaart & Oorlogsmuseum Texel - Eijerland (bij het vliegveld)
Het Agrarisch- en Wagenmuseum
Ecomare (zeehondenopvangcentrum) - bij De Koog
Oudheidskamer - Den Burg
Martiem- en Juttersmuseum - Oudeschild
Overblijfselen van middeleeuwse en Napoleontische forten bij Oudeschild
De Georgische begraafplaats, die herinnert aan de Opstand van de Georgiërs op 5/6 april 1945.
Het Jac. P. Thijssemonument in de vijver aan de Elemert in Den Burg