Málta
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
|
|||||
| Mana: - | |||||
| Amhrán náisiúnta: L-Innu Malti | |||||
 |
|||||
| Príomhchathair | Vaileite 35°54′ Thuaidh 14°31′ Thoir |
||||
| An chathair is mó | Birkirkara | ||||
| Teangacha oifigiúla | Máltais agus Béarla | ||||
| Rialtas
Uachtarán
Príomh-aire |
Edward Fenech Adami Lawrence Gonzi |
||||
| Neamhspleáchas |
21 Meán Fómhair 1964 | ||||
| Achar • In iomlán • Uisce (%) |
316 km² (174ú) - |
||||
| Daonra • Meas. ó 2005 • Daonáireamh - • Dlús |
398,534 (20ú) 1262/km² (-) |
||||
| OTI (PCC) • In iomlán • An duine |
Meas. ó 1999 $5.3 billiún (-) $13,800 (-) |
||||
| Airgeadra | Lira Mhálta (LM) |
||||
| Crios ama • Samhradh (CSL) |
CET (UTC+1) CEST (UTC+2) |
||||
| Fearann Idirlín | .mt | ||||
| Glaochód | +356 |
||||
Tír bheag sa Mheánmhuir is ea í Poblacht Mhálta. Tá an tír suite in áit straitéiseach idir an Afraic Thuaidh agus an Iodáil, agus mar sin, is iomaí cath a chuir na tiarnaí is na flatha fúithi ar feadh na gcéadta bliain, ó bhlianta Impireacht na Róimhe go dtí an Dara Cogadh Domhanda. Tá Málta ar an tír is lú san Aontas Eorpach ó thaobh an achair agus an daonra de. Oileánra atá ann, agus is iad Oileán Mhálta, Għawdex (Gozo), agus Kemmuna (Comino) na hoileáin is mó.
Is í an Mháltais caint na sráide i Málta, cé go bhfuil an Béarla á labhairt go forleathan sna cathracha is mó. Ní bhíonn na Máltaigh dall ar an Iodáilis ach an oiread. Canúint Araibise is ea í an Mháltais go stairiúil, ach tá sí éirithe chomh breac le focail iasachta ón tSicilis, ón Iodáilis chaighdeánaithe agus ón mBéarla agus nach dtuigeann an tArabach agus an Máltach a chéile inniu ar aon nós. Is dócha go bhfuil níos mó Iodáilise ná Araibise i stór focal na teanga inniu, cé go bhfuil cuma na hAraibise ar an ngramadach i gcónaí.
Is é an Caitliceachas reiligiún dúchasach Mhálta inniu. Bíonn na Máltaigh ag ceiliúradh féilte i ndilchuimhne ar na naoimh Chaitliceacha, agus is cuid thábhachtach de na féilte seo an tine ealaíne, ar traidisiún í i Málta.
Clár ábhair |
[athraigh] Geilleagar
Roimh an mbliain 1800, ní raibh de ghnóthaí ag muintir Mhálta ach gnó an chadáoi, gnó an tobac agus an longcheártaíocht. Níos déanaí, bhain na Sasanaigh úsáid mhíleata as na longcheártaí. Nuair a bhí ina chogadh, ba dual do gheilleagar an oileáin borradh, rud a bhí le haithint go háirithe le linn Chogadh na Crimé sa bhliain 1854.
Sa bhliain 1869, osclaíodh Canáil Suez. Chabhraigh an Chanáil go mór mór le geilleagar Mhálta, agus an oiread de longa a thagadh ag stopadh i gcuanta Mhálta le breosla a thógáil.
Ag deireadh na naoú haoise déag, thosaigh an geilleagar ag cúlú arís, agus nuair a tháinig na daichidí, bhí cúrsaí eacnamaíochta Mhálta go dona ar fad. B'é ba chúis leis seo ná an feabhas a tháinig ar na longa tradála idir an dá linn. Bhí raon ní b'fhaide ag na longa nua, agus ní chaithidís stopadh i Málta le haghaidh breosla.
Inniu, tá Málta go mór mór i dtuilleamaí na turasóireachta le teacht isteach éigin a chinntiú dá muintir.
[athraigh] Daonra
Sa bhliain 2005, bhí timpeall ceithre chéad míle duine ina gcónaí i Málta, na bundúchasaigh agus na daoine eile a raibh cónaí fadtéarmach orthu sna hoileáin san áireamh. Caitlicigh ab ea iad 98% de dhaonra na Poblachta, agus tá cuma an-Chaitliceach ar dhlíthe agus ar reachtaíocht na tíre. Mar shampla, ní féidir colscaradh ná ginmhilleadh a fháil go dlíthiúil i Málta, cé go mbíonn cailíní óga ó na hoileáin ag tabhairt cuairteanna ar an Spáinn anois agus arís ar lorg ginmhillte.
Ó tá Málta suite san áit a bhfuil sí, tá an inimirce ina ceist chonspóideach i Málta inniu. Is dual do na Máltaigh bheith fáiltiúil roimh lucht inimirce, agus i gcomparáid leis an daonra, bronnann Málta ceadúnas cónaí nó tearmann ar dhream níos mó de neamhnáisiúnaigh ná aon tír eile san Aontas Eorpach. Mar sin féin, tá an inimirce neamhdhlíthiúil ina fadhb a chuireann an-straidhn ar chóras na sláinte poiblí agus ar an margadh cúng oibre i Málta, rud a spreagann ciníochas. Tá gluaiseacht sách láidir sa Phoblacht, Imperium Europa, atá ag cur in aghaidh na hinimirce.
[athraigh] Cultúr
Múnlaíodh cultúr Mhálta faoi thionchar na nArabach, na Sicile, na hIodáile agus na Ríochta Aontaithe, agus a lorg sin le haithint ar shaol na n-oileán. Tá an béaloideas beo i gcónaí in intinn na seandaoine, agus dianstaidéar á dhéanamh air ag na saineolaithe. Ceiliúrtar féilte na naomh Caitliceach go ragairneach, cosúil leis an dóigh a ndéantar i nDeisceart na hIodáile - nó mar a cheiliúrtaí na "patrúin" in Éirinn nuair a bhí an chuid ba mhó den tír ina Gaeltacht go fóill. Tá an tine ealaíne ina cuid lárnach de na féilte seo. Déanta na fírinne, is nós le muintir Mhálta a gcuid roicéad agus buamaí tine ealaíne a dhéanamh sa bhaile nó i gceardlanna príobháideacha nach ndearnadh aon iniúchadh nó cigireacht oifigiúil orthu riamh. Mar sin, is iomaí teaghlach Máltach a fágadh gan athair nuair a madhmadh an t-ábhar pléasctha de thimpiste i gceann de na ceardlanna seo.
[athraigh] Stair
Bunaíodh an chéad áitreabh daonna ar an oileán thart ar 5200 bliain roimh bhreith Chríost. Tá iarsmaí suntasacha de chultúr neoiliteach (is é sin, cultúr a bhaineann leis an gcuid dheireanach den chlochaois) fágtha i Málta, níos sine ná Pirimidí na hÉigipte. Thart ar mhíle bliain roimh bhreith Chríost, tháinig na Féinícigh go Málta leis an áit a choilíniú, agus bhí an t-oileán ar ceann de na bunáiteanna ba tábhachtaí a bhí acu dá gcuid long sa Mheánmhuir.
Ceithre chéad bliain roimh bhreith Chríost, thit Málta leis an gCartaig, ní nárbh ionadh, nuair a choinnítear cuimhne air gur coilíneacht eile de chuid na bhFéinícigh ab ea í an Chartaig féin. Sa bhliain 218 RC, shealbhaigh na Rómhánaigh an t-oileán, rud a chuaigh chun leasa dá mhuintir, nó bhí rath agus bláth ar Mhálta an chuid ba mhó den tréimhse Rómhánach, a bhuí leis an tradáil bheoga. I nGníomhartha na nAspal, insítear gur tháinig Naomh Pól i dtír i Málta in áit ar a dtugtar Bá Naomh Pól inniu, agus gur bhain nathair nimhe greim as. Is dócha gur tharla seo timpeall na bliana 60.
Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.
 |
An tAontas Eorpach (AE) | |
|---|---|---|
| an Bheilg • an Bhulgáir • an Chipir • an Danmhairg • an Eastóin • Éire • an Fhionlainn • an Fhrainc • an Ghearmáin • an Ghréig • an Iodáil • an Ísiltír • an Laitvia • an Liotuáin • Lucsamburg • Málta • an Ostair • an Pholainn • an Phortaingéil • an Ríocht Aontaithe • an Rómáin • an tSeic • an tSlóvaic • an tSlóivéin • an Spáinn • an tSualainn • an Ungáir | ||
| Le teacht | ||
| an Chróit • Poblacht na Macadóine • an Tuirc | ||
