Од Википедија, слободна енциклопедија

Старословенски јазик Ѩзъıкъ словѣньскъıи
Употреба:	го говореле македонските Словени околу средината на IX век н.е.
Област:	непосредната околина на Солун
Статус на јазикот:	вон активна употреба, богослужбен и официјален јазик на Православната Црква (кај Словените)
Класификација:	Индоевропски  Словенски   Јужнословенски    Источнојужнословенски     Старословенски јазик
Јазични кодови
ISO 639-1	cu
ISO 639-2	chu
ISO/DIS 639-3	chu

Старословенскиот јазик е познат во лингвистиката (поточно во славистиката) како првиот пишан, забележан, засведочен словенски јазик, а тоа бил јазикот којшто го говореле македонските Словени во непосредната околина на Солун, во втората половина на IX век. Често, што поради неинформираност, што поради непрецизност на мислата или пак невнимание, погрешно се вели дека старословенскиот јазик е јазик-татко на модерните словенски јазици, т.е. дека сите модерни словенски јазици директно водат потекло од овој јазик. Ова тврдење не е точно: старословенскиот јазик, од генеалошко гледиште, припаѓа во групата на јужнословенски јазици, поточно во нејзината источна подгрупа, заедно со модерните македонски и бугарски јазик. Сите словенски јазици, вклучително и старословенскиот, водат потекло од прасловенскиот јазик. Името на овој јазик е предмет на жешка дебата, имено повеќето бугарски слависти (и општо, поголем дел од бугарските интелектуалци) се обидуваат да му го прилепат предзнакот „бугарски“ именувајќи го како старобугарски јазик (бугарски: старобългарски), што секако не може да се прифати како точно зашто во времето на зачетоците на словенската писменост, Словените сè уште себе си се чувствувале како единствена, сeсловенска, заедница, додека Бугарите на Балканот дошле како несловенски народ (од татарско или иранско потекло), говорејќи неиндоевропски јазик со чувство за национално своебитие. Познато е дека вистинските говорители сопствениот јазик го именувале како словенски (ѩзъıкъ словѣньскъıи), а себе се именувале како Словени (Словѣнинъ, множина Словѣне), ниту Македонци, ниту Бугари, а терминот македонски Словени се употребува како географска референца за потеклото на јазикот. Расправата околу тоа кој народ е наследник на македонските Словени не е предмет на оваа статија.

Содржина 1 Историја и поважни особини на јазикот 1.1 Писмо 2 Граматика 2.1 Фонетика 2.2 Именски зборови 2.3 Глаголи 3 Примери 4 Видете исто така 4.1 Външни препратки 5 Извори

[уреди] Историја и поважни особини на јазикот

Со големата преселба на народите дошло до раселување на многу народи и племиња, меѓу кои биле и Словените. Кон крајот на VI век од нашата ера словенските племиња веќе ја имале напуштено својата (претпоставена) прататковина во Закарпатието и се раселувале низ Европа. Раселувањето се движело главно во три правци: на исток низ Источноевропската низина, на запад кон средна Европа и на југ кон Балканскиот Полуостров. Со распадот на оваа „племенска“ заедница на старите словени, дошло до јазично раслојување на словенските говори, односно на распад на прасловенската јазична заедница. Така се оформиле три големи групи дијалекти: источна, западна и јужна група. Секоја од овие групи пројавила (создала) сопствени особини кои ја разликувале од останатите, но се претпоставува дека овие разлики биле (до средината на IX век, т.е. до запишувањето на првите словенски зборови) сè уште мали и не толку значајни за да пречат во дирекната комуникација помеѓу говорителите на различни дијалекти. Од друга страна, пак, овие групи биле своевидни конгломерати, па во секоја од нив се јавувале поддијалекти. Така, крајот на VI век се смета за крај на постоењето на единствената прасловенска јазична заедница.

Во почетокот на VII век словенските племиња масовно го преминуваат Дунав и се населуваат на Балканот. Тие главно се населуваат околу градовите, зачувувајќи ги своите верски и културни обичаи и секако својот јазик. Околу тоа како доаѓа до создавање на првото словенско писмо и како зачнала словенската писменост, консултирајте ја статијата за словенската писменост.

Како што е речено погоре, старословенскиот јазик е всушност говорот (дијалектот) на Словените од околината на Солун, кој е избран за прв книжевен словенски јазик од проста причина што Светите солунски браќа Константин и Методиј многу добро владееле со него (како што се вели во Панонските Легенди: „...въı бо ѥста сєлѹнѧнина, да сєлѹнѧнє вьси чисто словѣньскъı бесѣдѹютъ...“ (=„...зашто вие сте Солунјани, а сите Солунјани беседаат чисто словенски...“). Припаѓа на индоевропската фамилија на јазици, поточно во потфамилијата на сатемски јазици. Ова се најзначајните особини на старословенскиот јазик, според рускиот славист Николај Дурново:

• замена на прасловенските согласнички групи *tj и *dj со -шт- и -жд- соодветно:

*světja > свѣшта (=свеќа), *medja > мєжда (=меѓа);

• Почетно а без прејотација:

азъ (=јас), абиє (=веднаш), агнѧ (=јагне);

• Доследно разликување на ултракратките вокали, т.н. ерови (ъ и ь) во нивниот најстар изговор и во нивниот развој:

ъ > o и ь > є;

• о и є со „носов призвук“, т.е. носни вокали оⁿ и eⁿ (наречени и носовки или назали, во старата кирилица графемите се наречени голем и мал јус):

оⁿ=ǫ

eⁿ=ę;

• Неразликување на гласовната вредност на јатот (ѣ) и прејотираното а:

ѣ = ıa (=ја);

• Отсутство на етимолошка разлика на є и ѥ, т.е.

є = ѥ (=је);

• Сведување на прасловенските согласнички групи *tl и *dl кон -л-:

*metlŭ > мєлъ, *radlo > рало, *krydlo > кръıло;

• Придавски форми без скусување:

добраѥго (читај: добрајего) наместо добрааго или добраго

Ова се основните особини на јазикот, кои го разликуваат од останатите словенски говори, меѓутоа тој носел одредени особини кои пак го разликувале од останатите, несловенски, јазици меѓу кои се: задолжителната употреба на двоината како граматички број, сите слогови се отворени, т.е. завршуваат на самогласка, постоење на вокални р и л (ŗ и ļ ), палатализација на заднонепчените согласки к, г и х, изедначување на генитивот и аблативот во корист на првиот, метатеза (промена на местата) во прасловенските групи: *or, *ol, *er и *el помеѓу согласки или во почетокот на зборот пред согласка, чувањето на супинот како посебна глаголска форма итн.

Наведените карактеристики на јазикот се одржале многу кус период. Со ширењето на писменоста меѓу Словените, говорителите ги внесувале во книжевниот јазик нивните месни (локални) особини, па по извесен временски период се формирале т.н. рецензии или редакции на книжевниот јазик, односно негови варијанти. Кон почетокот на 12. век разликите меѓу овие варијанти станале доволно изразени, што се создале услови за формирање на посебни јазици; краен резултат на овој процес е создавањето на современите словенски јазици. Славистиката го именува периодот од зачетоците на словенската писменост до почетокот на 12. век како старословенски период, период на условна единственост на книжевниот јазик. Периодот од 12. век до конечното оформување на современите словенски јазици (некаде околу XVII-XVIII век) се именува како црковнословенски период, бидејќи традицијата на стариот јазик (со помали или поголеми отстапки) се задржала само во рамките на Црквата, каде старословенскиот (во различни варијанти) бил јазик на литургијата и богослужбата, па оттука и името црковнословенски јазик. Заради сè поголемиот углед на Руската Православна Црква по XII век и историските околности на Балканот (доаѓањето на Турците и замирањето на словенската книжевна активност), руската варијанта на црковнословенскиот јазик постепено се наметнала себе си како службен и литургиски јазик на Православната Црква.

Така, веќе во 18. век ширум словенскиот свет се случува национално будење, па истовремено се оформуваат и модерните словенски јазици, што пак претставува крај на активното користење на црковнословенскиот јазик (во ова време веќе премногу одалечен од народниот говор!), односно со старословенската традиција. Во денешно време употребата на јазикот е мошне ограничена, само во рамките на Православната Црква како јазик на богослужбата, паралелно со локалните јазици.

[уреди] Писмо

Главни статии: Глаголица и Старословенско писмо

Старословенскиот јазик се пишувал на две писма: глаголица и старословенска кирилица. Во славистиката генерално е прифатен фактот дека глаголицата е писмото кое го создал Константин Филозоф, наречен Св. Кирил. Во прилог на ова одат следниве факти:

• Утврдено е дека одредени кирилски документи (споменици) се всушност (пре)напишани врз постар, глаголски текст; обратниот пак процес не е забележан.
• Во некои документи пишувани на кирилица или пак со грчката алфабета, за специфичните словенски гласови се употребени глаголски графеми.
• Во трактатот О писменех од Црноризец Храбар кој се занимава со зачетоците на словенската писменост, дирекно се наведува бројот на букви создадени од Св. Кирил: 38 букви. Токму толку букви има глаголицата, не броејќи ги прејотираните самогласки.

Глаголицата, така, се смета за оригинално словенско писмо, иако познато е дека нацртите на одредени графеми се многу слични со оние од грчкото брзописно (минускулно) или хебрејското писмо. Кирилицата, пак, од друга страна е создадена некаде на почетокот на X век, најверојатно во Преславскиот книжевен центар од страна на Св. Наум - ученик на Светите Браќа. Таа е создадена по углед на грчкото уставно писмо и броела 44 букви заедно со прејотираните самогласки и неколку графеми за позајмени грчки гласови. Заради својата практичност, кирилицата многу брзо почнала да ја истиснува глаголицата како главно словенско писмо. Така се јавила поделба во употребата на писмата, на едната страна биле оние верни на традиционалноста (пред сè Охридската Книжевна Школа и слични институции во Хрватска), додека на друга страна биле книжевните центри кои ја прифатиле кирилицата (пред сè Преславската Книжевна Школа и сличните инстиуции во Србија и Русија). Со тек на време, глаголицата била сосема истисната од употреба, задржувајќи се само во хрватските краишта сè до XVIII век.

Двете писма биле фонетски: еден глас - една буква, верно пренесувајќи го изговорот. Исто така секоја буква имала сопствена бројна вредност (и тука глаголицата била независна, додека кирилицата го следела грчкото писмо).

Во науката, за претставување на старословенски зборови, во главно се користи кирилицата во нејзината постара, оригинална варијанта. Глаголицата се употребува само кога тоа е нужно.

[уреди] Граматика

Граматички, старословенскиот јазик бил доста сложен и се карактеризирал со изобилие од форми и именски и глаголски. Именските зборови (именки, заменки, придавки, броеви) се менувале по падеж и број (освен броевите, секако) и припаѓале на одреден род (машки, женски или среден, или пак имале посебни форми за одреден род), глаголите се менувале по време, лице и број, одредени глаголски форми имале и род и падеж, а особено значајна е категоријата глаголски начин (аспект), односно поделбата на свршени (перфективни) и несвршени (имперфективни) глаголи. Постоеле, секако и неменливи зборови: прилози, предлози, сврзници и честички (партикули).

[уреди] Фонетика

Главна статија: Фонетика на старословенскиот јазик

Во однос на современите словенски јазици старословенскиот пројавувал особени фонетски сложености, особено во самогласничкиот систем на јазикот, кој броел 11 гласа. Зборовите се состоеле од слогови кои завршувале на самогласка - отворени слогови. Исто така се вршела палатализација на веларните согласки пред самогласки од преден ред.

[уреди] Именски зборови

Главна статија: Именски форми во старословенскиот јазик

Именските зборови делат неколку заеднички менливи категории: род, број и падеж. Постоеле: седум падежи: номинатив, генитив, датив, акузатив, вокатив, инструментал и локатив; три рода: машки, женски и среден род и три броја: еднина, двоина и множина.

Именките се менувале според повеќе парадигми (начини на промена), и тоа главно според основата, а не според родот. Постоеле пет вакви парадигми: О/ЈО-промена, А/ЈА-промена, И-промена, У-промена, ЪВ-промена и Согласнички промени.

Заменките општо биле поделени на нелични и лични. Личните не разликувале форми за секој род, туку имале една, општа, форма; за разлика од нив пак, неличните различувале и род.

Лични заменки се: азъ, тъı, вѣ, ва, мъı и въı (=јас, ти, ние (за двоина), вие (за двоина), ние и вие), лично-повратната замека: сѧ (= себе, се), прашалните заменки: къто и чьто (=кој?, што?), како и облиците изведени од нив: нѣкъто, нѣчьто (=некој, нешто); никъто, ничьто (=никој, ништо) и сл.

Нелични заменки се: *и, ıa, ѥ (=тој, таа, тоа, заменка за 3.лице); тъ, та, то (тој, таа, тоа); онъ, она, оно (оној, онаа, она); къıи, каıа, коѥ (кој, која, кое); сь, си, се (овој, оваа, ова); вьсь, вьса, вьсе (сиот, сета, сето).

Придавките се дополнение на именките. За нив се врзува една карактеристична особина на јазикот; имено постојат два начини на нивна промена: проста или именска и сложена или заменска промена. Нивниот однос (разлика) е следниов: простата промена означува нешто новонаведено. новоспоменато, неодредено, додека сложената пак, нешто познато, одредено, однапред познато (за говорителите/читателите), слично како состојбата со членот во современиот македонски јазик.

[уреди] Глаголи

Главна статија: Глаголски форми во старословенскиот јазик

Глаголот е една од најспецифичните црти на старословенскиот јазик. Слично како кај именските зборови, и глаголите изобилуваат со форми. Некои од категориите и формите што ги пројавува глаголот се исклучиво словенски, други пак индоевропски. Според информацијата кој ја носи, глаголот ги има следниве категории:

• Број: еднина, двоина, множина;
• Време:

Прости времиња: сегашно (презент), минато определено несвршено (имперфект) и минато определено свршено (аорист)

Сложени времиња: минато неопределено (перфект), предминато (плусквамперфект) и идно определено (футур егзактен);

• Вид (аспект): глаголите се поделени на свршени (перфективни) и несвршени (имперфективни);
• Лице: постојат три лица во сите три броја со (најчесто) строго различни завршетоци;
• Начин: исказен (индикатив), заповеден (императив), условен (кондиционал);

Покрај наведените категории, постојат и следниве именски форми на глаголот:

• инфинитив, супин и глаголска именка;
• Партиципи, вкупно пет од кои три активни и два пасивни: партицип на презентот активен, партицип на презентот пасивен, партицип на претеритот активен прв, партицип на претеритот активен втор, партицип на претериото пасивен;

За разлика од глаголите во латинскиот или старогрчкиот јазик, старословенскиот глагол морфолошки не разликувал состојба на глаголот - глаголски залог. Пасивноста на дејствието се означувала аналитички (перифрастично) со употреба на комбинации од пасивните партиципи и лично-повратната заменка.

[уреди] Примери

Бъıтиє (Genesis) 1:1 - 1:8

1. Въ начѧтоцѣ сътвори Богъ нєбо и зємлѭ.

2. зємлıа жє бѣашє нєвидима и нєѹстроєна и тьма бѣ врьхѹ бєздьнъı и дѹхъ божии ношаашє сє врьхѹ водъı.

3. и рєчє Богъ: да бѫдєтъ свѣтъ! и бъıстъ свѣтъ.

4. и видѣ Богъ ıако свѣтъ добръ съı и разлѫчи Богъ свѣтъ отъ тьмъı.

5. и нарєчє Богъ свѣтъ дьньмь, а тьмѫ нарєчє ноштьѭ. и бъıстъ вєчєрь и бъıстъ ѹтро, дьнь пръвъıи.

6. и рєчє Богъ: да бѫдєтъ твръдь посрѣдѣ водъı, да разлѫчаѥтъ водѫ отъ водъı.

7. и сътвори Богъ твръдь и разлѫчи мєждѹ водоѭ подъ твръдьмь бъıвъшєѭ и мєждѹ водоѭ надъ твръдьмь бъıвъшєѭ.

8. и нарєчє Богъ твръдь нєбо. и видѣ Богъ нєбо ıако добро съı. и бъıстъ вєчєрь и бъıстъ ѹтро, дьнь въторъıи.

Отьчє нашь (Pater Noster)

Отьчє нашь, ижє ѥси на нєбєсьхъ, да свѧтитъ сѧ имѧ твоѥ, да приидєтъ цѣсарьство твоѥ, да бѫдєтъ волıа твоıа на зємли ıако на нєбєси. хлѣбъ нашь насѫшьнъıи даждь намъ дьнь сь и остави намъ длъгъı наши ıако и мъı оставлıаѥмъ длъжникомъ нашимъ. нє въвєди насъ въ напасть и избави насъ отъ нєприѣзни.

ѥваньгєлиє ѥжє отъ Лѹкъı (Secundum Lucam), 20:2 - 20:8

2. рѣшѧ ѥмѹ глаголѧ ıако рьци намъ коѥѭ овластьѭ дѣлаѥши сє или къто ѥстъ дадъıи тєбѣ овласть сьѭ?

3. Иисѹсъ отъвѣштавъ рєчє имъ ıако въпрошѫ васъ слово ѥдьноѥ, то рьцѣтє ми,

4. съ нєбєсє ли бѣашє крьштєниє Иоаново или съ чловѣкъ жє?

5. они жє, мислѧ въ сєбѣ глаголаахѫ ıако рєчємъ ли съ нєбєсє, рєчєтъ жє онъ почьто нє вѣровастє ѥмѹ, рєчємъ ли съ чловѣкъ, народъ вьсь побиѥтъ насъ камєньми вѣроваахѫ бо Иоан пророкъ бѣашє,

6. то рѣшѧ ıако нє вѣмъ отъ кѫдѹ.

7. Иисѹсъ рєчє жє имъ ıако нє съкажѫ вамъ коѥѭ овластѭ дѣлаѭ сє.

ѥваньгєлиє ѥжє отъ Маръка (Secundum Marcum), 14:17 - 14:24

17. бъıвъши вєчєри приидє Онъ съ обѣма на дєсѧтє.

18. сѣдѧштємъ имъ и ıадѧштємъ рєчє Иисѹсъ къ нима ıако ѥдьнъ отъ ваю ıадъıи съ мъноѭ, прѣдастъ мѧ.

19. сътѫжьшє сѧ начѧсѧ они ѥдьнъ за ѥдьньмь въпити іако азъ ли ѥсмь?

20. Он жє отъвѣштавъ рєчє има: ѥдьнъ отъ обѣю на дєсѧтє ѥстъ омочии съ мъноѭ въ солило,

21. нъ идєтъ съıнъ чловѣчьскъıи ıакожє писано ѥстъ о ѥмь; То горє чловѣкѹ томѹ имьжє прѣдастъ сѧ съıнъ чловѣчьскъıи, добрѣ бъıло би чловѣкѹ томѹ да нє родилъ сѧ.

22. ıадѧштємъ имъ, поимъ Иисѹсъ хлѣбъ и благослови и прѣломи и и рєчє има ıако примита и ıадита, сє ѥстъ тѣло моѥ.

23. И поимъ чашѫ и хвалѫ въздадъ, дастъ има и питє вьси отъ ѥѩ,

24. то рєчє има ıако си ѥстъ кръı моıа завѣта новаѥго проливаѥмаıа за мъногъı.

[уреди] Видете исто така

• Старословенско писмо
• Глаголица
• Фонетика на старословенскиот јазик
• Именски форми во старословенскиот јазик
• Глаголски форми во старословенскиот јазик

[уреди] Външни препратки

• Википедија на старословенски

[уреди] Извори

• Радмила Угринова-Скаловска, Старословенски јазик, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, 1997
• Opšta Enciklopedija Larousse (српскохрватско издание), tom 1, „Vuk Karadžić-Interexport“, Beograd, 1971
• Центар за Индоевропски студии, Универзитет на Тексас [1]

Статијата Старословенски јазик е пример меѓу одбраните статии. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите одбрана статија.