Perzisch
Van Wikipedia
| Perzisch (فارسی (Fārsī)) | |
|---|---|
| Gesproken in: | Iran, Afghanistan, Tadjikistan, Oezbekistan en Pakistan. Ook groepen in de V.S., Verenigde Arabische Emiraten, Canada en Duitsland. Daarnaast in kleinere groepen door emigranten wereldwijd. |
| Sprekers: | ~75 miljoen moedertaalsprekers, ~120 miljoen totaal |
| Rang: | 12 |
| Taalfamilie | Indo-Europees
|
| Dialecten: | |
| Alfabet: | aangepast Arabisch alfabet |
| Officiële status | |
| Officieel in: | Iran, Afghanistan (naast Pashto) en Tadjikistan. |
| Taalorganisatie: | فرهنگستان زبان و ادب فارسی (Farhangestān-e zabān-o adab-e Fārsī) |
| Taalcodes | |
| ISO 639-1: fa ISO 639-2(B): per/fas SIL: pes | |
Het Perzisch, (lokale namen: Fârsi, Dari en Tōjiki) is de officiële taal van Iran, Afghanistan en Tadjikistan en wordt door miljoenen in Oezbekistan gesproken. Het behoort net als het Nederlands tot de Indo-Europese taalfamilie en binnen deze taalfamilie is het een onderdeel van de tak van de Indo-Iraanse of Arische talen.
[bewerk] Geschiedenis
Oud-Perzisch
Men neemt aan dat het Oud-Perzisch zich in het westelijk deel van het Iraanse plateau heeft ontwikkeld vanuit het Proto-Indo-Iraans. Het is alleen bekend van een klein aantal inscripties in spijkerschrift uit de 6e-4e eeuw voor Christus die door de Achaemenidische koningen (met name door Darius (522-486) en Xerxes (486-465)) zijn aangebracht. In tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen, speelde het Oud-Perzisch in het Achaemenidische rijk geen grote rol, omdat de bestuurstaal het Aramees was. In tegenstelling tot het Middel-en Nieuw-Perzisch wordt de taal gekenmerkt door een uitgebreid stelsel van verbuigingen en vervoegingen.
| Oud-Perzisch | Middel-Perzisch | |
|---|---|---|
| nominativus | pārsa | pārs |
| genitivus | pārsahiyā | pārs (ē) pars |
| accusativus | pārsam | pārs |
| locativus | pārsaiy | pārs |
| ablativus | pārsā | pārs |
Middel-Perzisch
Het Middel-Perzisch is een rechtstreekse voortzetting van het Oud-Perzisch en is tot de val van het Achaemenidische Rijk in 338 voor Christus tot de verovering van het Sassanidische rijk door de Arabieren in 651 een levende taal geweest. In de eerste eeuwen van haar bestaan was de taal slechts van lokaal belang en ondergeschikt aan het Parthisch. Vanaf de derde eeuw na Christus echter gaat het meer en meer de functie van bestuurstaal en taal van de dominante cultuur vervullen. Als dode taal blijft het Middel-Perzisch in Zoroastrische kringen na de val van de Sassanidische dynastie een belangrijke rol spelen. Deze rol is zelfs zo belangrijk dat de 9e en 10e eeuw als een van de vruchtbaarste periodes uit de Middel-Perzische literatuurgeschiedenis gelden.
Nieuw-Perzisch
Het Nieuw-Perzisch is een voortzetting van de gesproken variant van het Middel-Perzisch. Want ondanks dat het geschreven Middel-Perzisch tot op zekere hoogte het karakter van een dode taal had gekregen vanwege zijn in ontwikkeling gestagneerde vorm, had de spreektaal (Fārsi-ye Dari of Dari) zich als levende taal verder ontwikkeld. In de oostelijke provincies van het Abbasidische rijk, gebieden die in feite onafhankelijk van Baghdad waren, begon men vanaf de 9e eeuw het Dari met behulp van het Arabisch schrift op te schrijven en het is deze taal die onder de naam Nieuw-Perzisch bekend is geworden. Uiteraard heeft ook het Nieuw-Perzisch een ontwikkeling doorgemaakt en deze is in vijf fasen te onderscheiden:
- Formatieve periode (8e-10e eeuw): in deze periode kwam de standaardisatie van de taal van de poëzie tot stand.
- Heroïsche periode (10e-12e eeuw): in deze periode kwam de standaardisatie van het proza tot stand.
- Klassieke periode (13e-15e eeuw)
- Post-Klassieke periode (15e-19e eeuw)
- De periode van het hedendaagse Perzisch
Een van de opvallendste kenmerken van deze vorm van Perzisch is het enorme aandeel aan Arabische woorden. Onderzoek heeft uitgewezen dat het percentage Arabische woorden groeide van 25-30% in de 10e eeuw tot ruim 50% in de 12e eeuw. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de loop van de geschiedenis veel pogingen zijn ondernomen om de ontwikkeling van de Perzische woordenschat te beïnvloeden. In de 20e eeuw krijgen deze pogingen ook een geïnstitutionaliseerd karakter. De Farhangestān-e Irān (1935) en zijn opvolger de Farhangestān-e Zabān-e Fārsi (1970) kregen de taak het Perzisch zoveel mogelijk te zuiveren van buitenlandse (lees Arabische) elementen. Ondertussen hebben deze taalacedemieën tientallen woorden ontworpen die een vaste plek in het Perzisch hebben gekregen. Een voorbeeld van een succevol geïntroduceerd woord is 'Havāpeymā' (lett: luchtkliefer) oftewel vliegtuig.
[bewerk] Verspreiding
Als de officiële taal van het land wordt het Perzisch door het overgrote deel van de Iraniërs beheerst. Dat echter wil niet zeggen dat het ook de moedertaal van grote delen van de bevolking is. Slechts een krappe meerderheid van 58% spreekt het Perzich van huis uit en een groot deel komt voor het eerst op school met deze taal in aanraking.[1] Sommigen spreken een taal die aan het Perzisch verwant is, zoals het Koerdisch of Baluchi, maar velen spreken een taal die tot een heel andere taalfamillie behoort. De tweede taal van het land is het Azeri, een Turkse taal, dat door een kwart van de bevolking wordt gesproken.
In Afghanistan is het Perzisch naast het Pashto de officiële taal en wordt het van huis uit door ongeveer de helft van de bevolking gesproken.[2] Daarnaast wordt het ook door de meeste mensen die onderwijs hebben genoten beheerst en functioneert het als de lingua franca tussen de verscheidene bevolkingsgroepen.
De Tadjiekse variant van het Perzisch wordt door ongeveer 80% van de bevolking van Tadjikistan gesproken. Omdat het land lange tijd deel uitmaakte van het Russische Rijk/Sovjet-Unie heeft het zich de laatste honderd jaar apart kunnen ontwikkelen en zijn er veel Russische leenwoorden in opgenomen. Daarnaast wordt het Perzisch er niet met het Arabisch, maar met het Cyrillische alfabet geschreven. In Oezbekistan spreekt volgens de statistieken ongeveer 4% van de bevolking het Perzisch als moedertaal. In werkelijkheid ligt het aantal veel hoger, omdat veel Tadjieken vanwege de politieke situatie ertoe worden gedwongen zich etnisch als Oezbeek te laten registreren. De verschillende niet-Oezbeekse bevolkingsgroepen, waaronder ook Russen, Tataren en Kazachen, worden op diverse niveaus in het openbare leven gediscrimineerd. Men schat dat ongeveer 20%-30% van de bevolking etnisch Tadjieks is.[3]
In grote delen van het Indisch subcontinent was het Perzisch eeuwenlang zowel de bestuurstaal als de taal van de dominante cultuur tot de Engelsen hier in 1843 een einde aan maakten. Nog steeds wonen er verspreid over Pakistan kleine gemeenschappen die zich van het Perzisch bedienen en hun aantal wordt op ongeveer 1 à 2 miljoen geschat.[4][5]
Door de jaren heen zijn veel Iraniërs de Perzische Golf overgestoken om te profiteren van de gunstige economische omstandigheden en in sommige landen (zoals Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten) wordt het Perzisch door meer dan 10% van de bevolking gesproken.[6]
- Iraanse Diaspora
Sinds de Islamitische Revolutie hebben veel Iraniërs hun land verlaten en zich over de wereld verspreid. Hun aantal wordt op enkele miljoenen geschat. Er bevinden zich grote immigrantengemeenschappen in onder andere de Verenigde Staten, Canada, Duitsland, Zweden en Turkije.
[bewerk] Invloed van het Perzisch
Het Perzische taalgebied heeft in de loop van de eeuwen veel terrein aan de Turkse talen verloren, met name in Centraal-Azië en de Kaukasus. Desalniettemin heeft het een blijvende invloed op de talen van deze streken gehad, vooral op het Turks, het Oezbeeks, het Azeri en het Toerkmeens. Op het Indisch subcontinent heeft vooral het Urdu veel woorden en grammaticale constructies van het Perzisch overgenomen. Het volkslied van Pakistan bijvoorbeeld is voor iedereen met enige kennis van het Perzisch te begrijpen. Daarnaast is het Perzisch in een enorm gebied als literaire taal in het gebruik geweest. Dit is niet zo nauwkeurig te omschrijven, maar het omvatte in hoofdzaak de niet-Arabische delen van het Osmaanse rijk, de landstreken die deel hebben uitgemaakt van het Indische Moghulrijk en Centraal-Azië. Dat betekent dat de literaire cultuur op haar hoogtepunt inheems was in een gebied dat zich uitstrekte van Belgrado tot Dhaka.
| Indo-Europese talen > Satem-talen > Indo-Iraanse talen > | ||
| Indische talen: | Iraanse talen: | |
 |
Zie de Perzische editie van Wikipedia |
