Edward Gierek
Z Wikipedii
| Edward Gierek 6 stycznia 1913 - 29 lipca 2001 |
|
 |
|
| I sekretarz KC PZPR | |
| Okres urzędowania | od 20 grudnia 1970 do 6 września 1980 |
| Partia polityczna | Polska Zjednoczona Partia Robotnicza |
| Poprzednik | Władysław Gomułka |
| Następca | Stanisław Kania |
Edward Gierek (ur. 6 stycznia 1913, Porąbka – zm. 29 lipca 2001, Cieszyn), polski polityk, działacz komunistyczny I sekretarz KC PZPR od 20 grudnia 1970 do 6 września 1980.
Jego żoną była Stanisława Gierek
Tzw. "gierkowska dekada", czyli okres sprawowania przez Edwarda Gierka władzy w latach 1970-1980, charakteryzował się w pierwszej połowie dynamicznym rozwojem gospodarczym PRL (kosztem ogromnego zadłużenia Polski w krajach Zachodnich), aby w drugiej połowie zakończyć się wieloaspektowym kryzysem gospodarczym, który w efekcie doprowadził do upadku jego rządów oraz w dalszej perspektywie do upadku systemu komunistycznego w Polsce.
Spis treści |
[edytuj] Młodość
Edward Gierek urodził się w rodzinie robotniczej we wsi Porąbka niedaleko Sosnowca w Zagłębiu Dąbrowskim. Kiedy miał 4 lata jego ojciec, który był górnikiem, zginął w wypadku w kopalni. Matka ponownie wyszła za mąż, po czym rodzina wyemigrowała za chlebem do Francji. Tam Edward Gierek zaczął pracować już w wieku 12 lat, początkowo na roli, potem w kopalni soli potasowej. W wieku 17 lat wstąpił do związków zawodowych i polskiej sekcji Francuskiej Partii Komunistycznej. Wysiedlony karnie do Polski w roku 1934, odbył w kraju służbę wojskową i po zmianie stanu cywilnego w 1937 roku wyemigrował do Belgii, gdzie ponownie działał w partii komunistycznej. Pracował tam w kopalni węgla kamiennego w Limbourgu.
W Belgii nauczył się płynnie mówić po francusku i w mniejszym stopniu flamandzku, co później wykorzystywał jako I sekretarz i przywódca kraju do osobistych kontaktów z zachodnimi przywódcami. W czasach okupacji niemieckiej działał w belgijskim ruchu oporu. W tamtych czasach nabawił się również pylicy płuc (co później było w Polsce wielokrotnie wykorzystywane propagandowo). Gierek pełnił też w Belgii funkcję przewodniczącego Rady Narodowej Polaków i Związku Patriotów Polskich.
[edytuj] Kariera polityczna
W roku 1948 roku z żoną Stanisławą i dwoma synami wrócił do Polski. W latach 1949-1954 był sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. W 1954 został członkiem KC PZPR. Następnie objął objął funkcję kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR. W latach 1956-1970 sprawował wiele funkcji partyjnych, szybko piął się po szczeblach kariery: był członkiem Biura Politycznego KC PZPR oraz, od 1957 I sekretarzem KW PZPR w województwie katowickim, które nazywano gierkowym "księstwem udzielnym", skupił tam wokół siebie grupę partyjnych działaczy którzy rozpoczęli tworzenie wokół jego osoby propagandowego mitu "dobrego gospodarza i organizatora".
[edytuj] Sprawowanie władzy
Pod koniec lat sześćdziesiątych wyrósł na naturalnego przywódcę partii komunistycznej i po krwawo stłumionym wystąpieniu robotników w grudniu 1970 zastąpił skompromitowanego Gomułkę na stanowisku I sekretarza KC PZPR, z poparciem Edwarda Babiucha i Franciszka Szlachcica. Zmiana najwyższego kierownictwa PZPR była jednak pozorna, gdyż główni odpowiedzialni za masakrę na wybrzeżu, Mieczysław Moczar, Wojciech Jaruzelski i Stanisław Kociołek, pozostali u władzy nadal sprawując swoje funkcje.
Do zmiany na szczytach władzy w PRL doszło w skutek zakulisowych rozgrywek w PZPR oraz działań podjętych przez władze ZSRR, które w osobie Edwarda Gierka od dłuższego czasu widziały następcę niezbyt lubianego przez KPZR Władysława Gomułki. W wielu kręgach Gierka uznawano za robotniczego populistę. Gierek jako znający język francuski i przebywający przez pewien czas na zachodzie zyskał sobie także sympatię prasy zachodniej, rozbudzając tym samym nadzieje społeczne na zmianę polityki społeczno-gospodarczej PZPR.
To wtedy (początek 1971) zasłynął swym wiecowym zawołaniem "No to jak, towarzysze, pomożecie?" podczas spotkania z robotnikami w Stoczni Szczecińskiej, na które odpowiedziano jedynie nieśmiałymi oklaskami, choć propaganda przedstawiając sukces Gierka zastąpiła je później gromkim "Pomożemy!". Zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR, którym został Gierek, miała dopomóc ekipie komunistycznej w uspokojeniu wrogich im wówczas nastrojów społecznych i doprowadzić w efekcie do złagodzenia napiętej sytuacji w kraju.
Propaganda PRL, w celu zapewnienia zaufania społecznego w stosunku do nowej ekipy, podkreślała nieustannie odmienność nowej władzy od poprzedniej, skupionej wokół Władysława Gomułki - Gierek jeździł do fabryk, rozmawiając z robotnikami, chcąc w ten sposób zerwać ze schematemi poprzednich ekip, zakazał także wieszania swojego portretu w urzędach i szkołach. Deklaracje poprawy sytuacji robotników okazały się jednak niesatysfakcjonujące, 22 stycznia 1971 wybuchł kolejny strajk w Stoczni Szczecińskiej - w reakcji na niesprawiedliwie narzucone robotnikom normy pracy, które nakazywały im odpracowanie całej niedzieli z 24 stycznia. Było to efektem polityki wymuszonego zaciągania zobowiązań do ponadnormatywnego czasu pracy. Do strajków w Szczecinie przyłączyły się kolejne 23 zakłady pracy w tym mieście. 10 lutego 1971 wybuchł nowy strajk w Łodzi, w Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Marchlewskiego. Mimo podjętych negocjacji strajk rozszerzał się i 15 lutego objął kolejne 32 zakłady zatrudniające ponad 100 tys. robotników. W efekcie władze musiały przywrócić m. in. ceny mięsa sprzed 13 grudnia 1970.
Gierek, pierwszy przywódca komunistycznej Polski, wychowany na "burżuazyjnym" zachodzie, starał się - w miarę możliwości - przybliżać kraj do wzorców zachodnich, nie rezygnując jednak z pryncypiów ustroju komunistycznego. W porównaniu z szarym okresem rządów Gomułki czasy Gierka wyróżniają się raczej pozytywnie, choć druga połowa lat 70. zakończyła się gospodarczym kryzysem w wielu dziedzinach i doprowadziła w rezultacie do upadku PRL. Oto skrócony bilans jego rządów:
W latach siedemdziesiątych zaciągnął na Zachodzie kredyty na rozwój kraju. Nastąpiło znaczne przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Rozpoczęto zwiększanie wydatków konsumpcyjnych z około 25% PKB do prawie 40%, co dało poprawę stopy życiowej obywateli trudną później do utrzymania. Jednym z pierwszych posunięć Gierka, mających m. in. wyciszyć złe nastroje społeczne, było podwyższenie w dniu 30 grudnia 1970 najniższych pensji, emerytur i zasiłków rodzinnych. Podwyższono również za pomocą systemu premii za godziny nadliczbowe, poziom wynagrodzeń, który średnio wzrósł o 5 procent, zapowiedziano również zamrożenie cen żywności na 2 następne lata.
W latach 70. nastąpił rozwój przemysłu i budownictwa. Budowano do 300 tys. mieszkań rocznie. Wielką rolę odegrało tu budownictwo żelbetowe z prefabrykatów oparte na technologii tzw. "wielkiej płyty" - władze jednak nie dostosowały możliwości produkcyjnych do ówczesnego wyżu demograficznego, mimo iż do 1975 powstało 65 fabryk domów i powstało ok 1 mln mieszkań, nie spowodowało to spadku liczby osób oczekujących na mieszkania. Unowocześniono sieć dróg krajowych prowadząc obwodnice wokół większości miast, oraz budując wiele dwupasmowych dróg wylotowych i wiaduktów nad liniami kolejowymi. Zaczęto budować pierwsze autostrady oraz drogi szybkiego ruchu (Zobacz: gierkówka). Polska stała się producentem wielu wysokiej jakości nowoczesnych produktów przemysłowych o standardzie akceptowanym na Zachodzie. Zmechanizowano w dużym stopniu rolnictwo oraz wprowadzono wysokie zużycie nawozów sztucznych i innych środków chemicznych, jednak jednocześnie, od 1973, ograniczano rozwój rolnictwa indywidualnego na rzecz nieefektywnych PGR-ów, co spowodowało już w 1976 narastające niedobory na rynku żywnościowym. Polska w latach 70. stała się także cenionym wykonawcą robót budowlanych w wielu krajach arabskich, m.in. w Iraku i Libii. Przeprowadzono pewne reformy oświaty. Wielu inwestycji nigdy nie ukończono, głównie z powodu źle skonstruowanego programu inwestycyjnego, który nie bilansował się, spowodowało to duże dysproporcje w całej gospodarce - doprowadzając przede wszystkim do kryzysu energetycznego i transportowego, związanego z brakiem rozbudowy infrastruktury kolejowej (największe środki przeznaczono na drogi krajowe).
Biuro Polityczne KC PZPR rozpoczęło politykę otwarcia na świat i rozwinęło rozległe kontakty handlowe Polski, także z państwami kapitalistycznymi, jednocześnie jednak rozpoczęto działania zmierzające do coraz głębszego uzależniania Polski w sferze gospodarczej i politycznej od ZSRR - w tym celu na początku lat 70. podjęto próbę zmiany konstytucji PRL z 1952, w postaci dodania w niej zapisu o "wiecznej przyjaźni z ZSRR", wzmocnieniu kierowniczej roli PZPR i socjalistycznym charakterze polskiej państwowości. Koncepcje te wywołały gwałtowny sprzeciw intelektualistów, 5 grudnia 1976 znany opozycjonista Edward Lipiński złożył w ich imieniu protest, zwany listem 59, domagający się odejścia partii od tego pomysłu i zagwarantowania podstawowych wolności obywateli.
Zwolennicy polityki Gierka twierdzą, iż Polska była wtedy bardziej niż kiedykolwiek w czasach Polski komunistycznej niezależna w stosunku do ZSRR (jednak nadal w ograniczonych ramach i mimo formalnego wpisania do konstytucji "wieczystej przyjaźni" w 1976 roku oraz takich kontrowersyjnych gestów jak przyznanie Leonidowi Breżniewowi orderu Virtuti Militari). Z czasem jednak Związek Radziecki, widząc duży rozwój Polski, żądał również profitów dla siebie, stąd Polska zaczęła wygrywać coraz więcej "intratnych" kontraktów na realizację szeregu inwestycji za wschodnią granicą.
Z kolei przeciwnicy, zwracają uwagę iż ich zdaniem było odwrotnie, gdyż polityka Gierka w stosunku do ZSRR była przepełniona serwilizmem, uległa wobec Moskwy, m. in. pod wpływem żądań radzieckich zaostrzono politykę wobec rolnictwa, zezwolono pod naciskiem Rosjan na wybudowanie w Polsce nieprzydatnej komunikacyjnie, typowej dla infrastruktury kolejowej ZSRR, linii kolei szerokotorowej i konsultowano nieomal każdą decyzję gospodarczą. Wskazują na to także oficjalne deklaracje Edwarda Gierka (zawdzięczającym swoje stanowisko głównie poparciu ZSRR) który stwierdził w dniu 5 stycznia 1971, na spotkaniu z Leonidem Breżniewem w Moskwie iż:
- " (...) sytuacja w kraju ewoluuje w dobrym kierunku, normalizacja dokonuje się na bazie pryncypialnej krytyki, ale bez osobistych napaści, bez historii obrachunkowych. (...) chcemy bardziej zacieśnić współpracę Polski ze Związkiem Radzieckim. Chcemy oderwać się od niedobrych praktyk orientowania się na Zachód"
Edward Gierek starał się prowadzić politykę zagraniczną bardziej otwartą na kraje zachodnie niż jego poprzednik. Związane było to z panującym wówczas okresem odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Wyrazem tego były m.in. liczne spotkania z kolejnymi amerykańskimi prezydentami Nixonem (1972), Fordem (1975) i Carterem, niemieckim prezydentem Walterem Scheelem i kanclerzem Willy Brandtem, oraz przede wszystkim z ówczesnym prezydentem Francji Valérym Giscardem d'Estaingem, z którym Edward Gierek mógł swobodnie porozumiewać się w języku francuskim.
Gierek i jego ekipa dążyli też do normalizacji stosunków z Watykanem i Kościołem Polskim, szczególnie po wyborze Karola Wojtyły na tron papieski. Wyrazem tego była audiencja Edwarda Gierka u papieża Pawła VI, a następnie udział polskiej delegacji z przewodniczącym Rady Państwa prof. Henrykiem Jabłońskim na inauguracji pontyfikatu papieża Jana Pawła II i spotkanie polskiej delegacji z Edwardem Gierkiem na czele z papieżem Janem Pawłem II podczas pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny w czerwcu 1979. Jednocześnie znacznie rozbudowywano Departament IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zajmujący się zwalczaniem Kościoła, nie zaprzestano także mniejszych lub większych szykan wobec duchowieństwa, prowadzono politykę ogranicznia wpływów Kościoła i ograniczania zasięgu jego społecznego oddziaływania. W roku 1976 premier Piotr Jaroszewicz (zapewne po uzgodnieniu z Edwardem Gierkiem) złożył życzenia urodzinowe (75 rocznica) prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu.
Protesty robotnicze w czerwcu 1976 w Radomiu, Ursusie i kilku innych miastach, w czasie których zatrzymano ponad 600 osób, z których 72 skazano na kary więzienia, a dalszych 1000 wyrzucono z pracy, brutalne represjonowanie uczestników (ścieżki zdrowia, wyrzucanie z pracy), spowodowało powstanie opozycji demokratycznej. Wtedy to powstały KOR, ROPCiO, KSS KOR i Wolne Związki Zawodowe. Okres rządów Edwarda Gierka to także zamordowanie w dniu 7 maja 1977, na tle politycznym, związanego z opozycją studenta Stanisława Pyjasa oraz innych opozycjonistów w roku 1976, Jana Brożyny i księdza Romana Kotlarza, zamordowanego przez funkcjonariuszy SB.
Od połowy lat 70. rozpoczęło się reglamentowanie szeregu towarów, m. in. wprowadzono kartki na cukier. Jednak propaganda sukcesu nie pozwalała ówczesnym władzom na jakąkolwiek korektę linii rozwojowej gospodarki - począwszy od 1976 następuje stopniowo upadek polityki gospodarczej ekipy Edwarda Gierka, polityka wzrostu gospodarczego oparta była w dużym stopniu na systemie pożyczek zagranicznych, które rosły w lawinowym tempie. W 1970 zadłużenie zagraniczne było minimalne, w 1975 osiągnęło już 8,4 mld dolarów, w 1977 14,9 mld aby w 1979 przekroczyć kwotę 23,8 miliarda. Pieniądze te przeznaczono na unowocześnienie przemysłu, zakładając iż produkcja nowoczesnych artykułów pozwoli na sprzedaż ich na Zachód i spłaty zaciągniętych kredytów, jednak w warunkach gospodarki socjalistycznej spowodowało to przeinwestowanie sektora przemysłu ciężkiego, wydobywczego i elektromaszynowego, kosztem nakładów na przemysł produkujący artykuły dla ludności, np. włókienniczego i spożywczego. Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię dla wybranych gałęzi gospodarki, wzmocniony światowym kryzysem paliwowym z lat 70. i związaną z nim (wprowadzoną przez RWPG), podwyżką cen ropy naftowej, marnotrawstwo i niecelowe inwestycje (często powstające bez analiz zapotrzebowania rynkowego) spowodowały stopniowo pojawianie się oznak kryzysu gospodarczego. Równolegle systematycznie rosły koszty obsługi zadłużenia zagranicznego, spowodowało to nadmierne obciążenie budżetu państwa i brak funduszy na import artykułów niezbędnych do kontynuacji produkcji przemysłowej w nowych zakładach, pasz dla rolnictwa i zboża - w efekcie nastąpiło zakłócenie ciągłości cyklu produkcyjnego w kluczowych dla gospodarki sektorach i generujących wymierne straty finansowe przestojów w pracy fabryk, głównie z powodu braku surowców, niezbędnych podzespołów i rosnącego deficytu energii.
Dekada lat 70. w Polsce to również niekwestionowany rozwój polskiej kultury i nauki, na które były ponoszone przez państwo wysokie nakłady.
[edytuj] Odsunięcie od rządów
Upadek Gierka był związany z falą strajków w lipcu/sierpniu 1980 i powstaniem NSZZ "Solidarność". Jeszcze przed podpisaniem porozumień sierpniowych oficjalne komunikaty prasowe podawały, że Edward Gierek przekazał tymczasowo władzę Stanisławowi Kani ze względu na chorobę serca i konieczność hospitalizacji. 6 września 1980 roku, na VI Plenum PZPR formalnie zdecydowano o odebraniu Gierkowi stanowiska I Sekretarza KC PZPR i wybrano w jego miejsce Stanisława Kanię. 2 grudnia został usunięty z Komitetu Centralnego PZPR.
W stanie wojennym na polecenie generała Jaruzelskiego został internowany, specjalna komisja partyjna PZPR oskarżyła go o przywłaszczenie domu i działki w Katowicach. Raport przewodniczącego komisji, powołanej głównie do zbadania sprawy nadużyć wysokich funkcjonariuszy partyjnych PZPR związanych z nieprawidłowym wykorzystaniem pożyczek zagranicznych z lat 70., Tadeusza Grabskiego, został ogłoszony dopiero w 1985, po zakończeniu stanu wojennego, w literaturze podziemia emigracyjnego przez Instytut Literacki w Paryżu. W czasie dochodzenia komisja nie uznała za wskazane przesłuchać innych polityków PZPR, którzy także uczestniczyli w najwyższych strukturach władzy PRL z lat 70. - m.in. Stanisława Kanię i Wojciecha Jaruzelskiego.
W ramach represji odebrano mu emeryturę (do końca życia pobierał rentę z Belgii). Ostatnie lata Edward Gierek spędził w swojej willi w Ustroniu, gdzie często spotykał się z Januszem Rolickim – czołowym obrońcą jego postaci przed atakami SLD i krytyką ugrupowań solidarnościowych. Były przywódca PZPR zmarł w lipcu 2001 roku. Pochowany został w Sosnowcu Zagórzu. Zgodnie z jego życzeniem był to pogrzeb świecki.
Starszy syn Edwarda Gierka, Adam był od października 2001 roku do czerwca 2004 roku senatorem RP. Obecnie jest posłem do Parlamentu Europejskiego.
W ostatnich latach mocno wzrasta popularność Edwarda Gierka. W 2002 roku w Sosnowcu, dla upamiętnienia jego osoby i dokonań, powstało Społeczne Ogólnopolskie Stowarzyszenie im. Edwarda Gierka, na początku 2003 roku wybudowano we Włocławku rondo im. Gierka, jego imię otrzymało także rondo im. Gierka w Piotrkowie Trybunalskim, kilkanaście szkół na terenie kraju pretenduje do otrzymania jego imienia, a ponad 50% Polaków (sondaż CBOS z 2001 roku) pozytywnie ocenia to, co Gierek zrobił dla kraju. Tak duży wzrost popularności Gierka podlega obecnie rozległej analizie w mediach, jego oceny są jednak rozbieżne, zależne od życiowych doświadczeń i poglądów politycznych wypowiadających się osób.
Krytycy podkreślają, iż mimo niewątpliwych osiągnięć ekipy Gierka, polityka ratowania niewydolnej komunistycznej gospodarki systemem ogromnych kredytów zachodnich była prowadzona pod nadzorem i za przyzwoleniem Moskwy, doprowadzając w efekcie do jeszcze większej klęski gospodarczej i ogromnego zadłużenia zagranicznego Polski, które do roku 2007 nadal w większości pozostaje niespłacone.[1]
W ich ocenie, mimo iż w społecznej świadomości był to okres ogromnego (w odniesieniu do okresu sprawowania władzy przez ekipę Gomułki) wzrostu poziomu życia, z ekonomicznego punktu widzenia stanowił okres konsumpcji na kredyt i był w dużej mierze przez Edwarda Gierka zmarnotrawiony, a skutki i koszty ciągłego zaciągania kredytów w latach 70. społeczeństwo polskie będzie odczuwać przez długie lata od upadku komunizmu w Polsce w 1989.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia
- Andrzej Friszke "Polska Gierka", Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1995 ISBN 83-0205-861-0
- Jakub Karpiński "Wykres gorączki. Polska pod rządami komunistycznymi", Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2001, ISBN 83-227-1656-7
- Andrzej Paczkowski "Pół wieku dziejów Polski", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, ISBN 83-0114-487-4
- Janusz Rolicki "Edward Gierek. Przerwana dekada", Wydawnictwo Fakt, Warszawa, 1990
[edytuj] Linki zewnętrzne
Bolesław Bierut | Edward Ochab | Władysław Gomułka | Edward Gierek | Stanisław Kania | Wojciech Jaruzelski | Mieczysław Rakowski
