Generalne Gubernatorstwo

Z Wikipedii

Generalgouvernement
Flaga Generalnego Gubernatorstwa Godło Generalnego Gubernatorstwa
Język urzędowy	niemiecki
Stolica	Kraków
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	Kanclerz Adolf Hitler
Szef rządu	Gubernator Hans Frank
Powierzchnia  • całkowita	145200 km²
Liczba ludności  • całkowita (VIII 1941)  • gęstość zaludnienia	16 600 000 osób/km²
Dekret Adolfa Hitlera	12 października 1939
Jednostka monetarna	złoty
Strefa czasowa	UTC ±0
Kod samochodowy	D

Generalne Gubernatorstwo (1939-1945) – (w skrócie GG; niem. Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete) było jednostką administracyjno-terytorialną, utworzoną na podstawie dekretu Hitlera z 12 października 1939, z mocą obowiązującą od 26 października 1939^[1], obejmującą część okupowanego terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została wcielona do Rzeszy.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Polskie tereny włączone do Rzeszy przez Niemcy hitlerowskie.

Spis treści 1 Przyczyny powstania 2 Sądownictwo 3 Podział administracyjny 3.1 Populacja 4 Władze Generalnego Gubernatorstwa 5 Edukacja i kultura 6 Finanse i gospodarka 6.1 Eksploatacja gospodarcza 6.1.1 Konfiskaty mienia 6.1.2 Kontyngenty 6.2 Niemiecka polityka bankowa w GG 6.3 Praca przymusowa 7 Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie 8 Aparat represji 9 Zobacz także 10 Linki zewnętrzne 11 Przypisy

Przyczyny powstania

Utworzenie Generalnego Gubernatorstwa było związane z realizacją wojennych celów polityki niemieckiej w Europie wschodniej, określonych m.in. w Generalnym Planie Wschodnim^[2] oraz założeniach polityki okupacyjnej III Rzeszy na terytorium Polski. Realizowano je poprzez fizyczną eliminację większości polskiej inteligencji i tzw. warstw przywódczych, germanizację, przesiedlenia i eksterminację ludności (w celu przygotowania tego obszaru do kolonizacji germańskiej^[3]), oraz maksymalną eksploatację gospodarczą na potrzeby wojenne III Rzeszy. W okresie do 1944 okupacyjne władze niemieckie traktowały Generalne Gubernatorstwo praktycznie jak kolonię, która dostarczała niewolniczej i niskokwalifikowanej siły roboczej^[4], surowców naturalnych dla przemysłu oraz żywności. W latach 1939-1940 planowano także utworzenie polskiego państwa szczątkowego (niem. Reststaat) zależnego od Rzeszy^[5], jednak plany te porzucono ponieważ Niemcy nie mogli znaleźć polskiego odpowiednika Hachy lub Quislinga^[6] i elit chętnych do kolaboracji.

Siedzibą władz okupacyjnych Generalnej Guberni, na mocy rozporządzenia Hansa Franka z dnia 26 października, został Kraków, a językiem urzędowym stał się język niemiecki. Dotychczasową stolicę Polski, Warszawę, zamierzano zniszczyć^[7][8][9] i sprowadzić do roli prowincjonalnego^[10] ośrodka tranzytowego, zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe i średnie, pozamykano muzea, teatry, większość bibliotek, planowo wywożono i niszczono dobra kulturalne, zagarnięto większość majątku należącego do Polaków i Żydów, skonfiskowano m. in większość kluczowych zakładów przemysłowych i majątki ziemskie, zamierzano wywłaszczyć chłopów z gospodarstw o powierzchni od 2-10 hektarów, intensywnie eksploatowano rolnictwo systemem przymusowych kontyngentów. Pozostawiono niektóre elementy byłego państwa polskiego: walutę (polski złoty), silnie zredukowane szkolnictwo, samorząd gmin wiejskich i miejskich (wójtowie, burmistrzowie), ograniczone sądownictwo, aparat skarbowy, zezwolono na działanie Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Spółdzielni Spożywców "Społem".

Generalne Gubernatorstwo podporządkowaną całkowicie Rzeszy Niemieckiej strukturą, nieuznawaną na arenie międzynarodowej, o pewnych cechach parapaństwa, kontrolowaną i zdominowaną przez czynniki policyjne (posiadające uprawnienia władzy sądowniczej, wykonawczej oraz w ograniczonym zakresie prawodawczej). Jednak status GG nie był wyraźnie sprecyzowany, a charakter prawny i administracyjny był specyficzny. Nie był to obszar cechujący się suwerennością, ani nie wchodził w skład terytorialny III Rzeszy. Zamieszkała w nim ludność nie posiadała obywatelstwa Gubernatorstwa ani obywatelstwa Rzeszy. Obowiązywał polski porządek prawny określony przed wrześniem 1939, z wyjątkiem określonych spraw odmiennie uregulowanych przez władze niemieckie.

Generalny Gubernator, będący najwyższym organem władzy, nie posiadał jednak jej pełni na podległym sobie terenie - władzą prawodawczą, sprawowaną za pomocą wydawanych rozporządzeń (będących głównym źródłem prawa w GG), dzielił z Radą Ministrów do Spraw Obrony Rzeszy oraz pełnomocnikiem do Spraw Planu Czteroletniego. Organy te miały równorzędne uprawnienia do wydawania rozporządzeń co Generalny Gubernator. Władzę wykonawczą dzielił głównie z wyższym dowódcą SS i Policji (niem. der Höhere SS- und Polizeiführer), który choć formalnie podlegał Generalnemu Gubernatorowi, to praktycznie mianowany był przez Heinricha Himmlera i wypełniał bezpośrednio jego polecenia. Wyższy dowódca SS i Policji otrzymał z tego powodu, decyzją Generalnego Gubernatora, prawo wydawania aktów prawnych na terenie całego GG.

Generalne Gubernatorstwo choć uzależnione całkowicie od Rzeszy Niemieckiej, posiadało pewne cechy odrębności w sferze administracji, gospodarki i finansów - oddzielone było granicą celną i dewizową, posiadało własną walutę, działał nowo utworzony Bank Emisyjny w Polsce, który w Krakowie drukował nominalnie polskie pieniądze, tzw. młynarki. Generalne Gubernatorstwo posiadała również własny rząd, który był organem doradczym i wykonawczym Generalnego Gubernatora. Na czele rządu przez cały okres okupacji stał Josef Bühler. Utrzymywanie takiego specyficznego ustroju prawnego na terenie Gubernatorstwa nie jest do końca wyjaśnione.

Sądownictwo

W październiku 1939 władze niemieckie ogłosiły, że obok istniejącego sądownictwa polskiego, będą działały również sądy niemieckie. Na początku roku 1940 wznowiono działalność sądów polskich w GG, oraz przeprowadzono obsadę kadrową. Od początku utrzymano odpowiedni poziom orzecznictwa, przy braku poważniejszych ingerencji władz okupacyjnych, które dysponowały instrumentami prawnymi umożliwiającymi kontrolę prawomocnych orzeczeń sądów polskich. Sędziowie polscy zachowali swój dotychczasowy strój urzędowy, usunięto jednak łańcuchy na których znajdowało się herb Państwa Polskiego. W zakresie właściwego orzecznictwa funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne, rozpatrujące sprawy nienależące do kompetencji sądownictwa niemieckiego.

Ważniejsze miasta w Generalnym Gubernatorstwie były siedzibami powszechnych sądów niemieckich pierwszej i drugiej instancji, którym podlegali Reichsdeutsche, Volksdeutsche i osoby prowadzące działalność przeciwko Rzeszy, jej obywatelom i władzom Gubernatorstwa w tym zakresie funkcjonowały również sądy powszechne, specjalne i policyjne sądy doraźne. W przypadkach kolizji postanowień stosowano prawo niemieckie.

Niemieckie sądownictwo na terenie Generalnego Gubernatorstwa włączyło się aktywnie w realizację dyskryminacyjnych założeń polityki narodowościowej. Stosowano szeroko terror sądowy^[11], wydawanym zbrodniczym decyzjom nadawano pozory legalizmu za pomocą stworzonego, wbrew prawu międzynarodowemu, tzw. sądownictwa specjalnego (niem. Sondergerichte)^[12]. Pod koniec 1941 sytuacja pogorszyła się, po wprowadzeniu specjalnego prawa karnego dla Polaków i Żydów. Ten akt prawny, przez samych twórców został określony jako drakoński gdyż "bardzo szeroko formułuje stany faktyczne i wszędzie dopuszcza karę śmierci"^[13], umożliwiał dowolne wymierzanie kary śmierci niezależnie od wieku "sprawcy".

Podział administracyjny

Generalne Gubernatorstwo podzielono na cztery jednostki administracyjne (dystrykty, niem. Distrikt):

• krakowski
• lubelski
• radomski
• warszawski
• galicyjski (od 1 sierpnia 1941)

Dystrykty dzieliły się na powiaty (niem. Kreis). Zlikwidowano polską administrację, pozostawiając tylko polską policję jako jednostkę pomocniczą przy policji niemieckiej, oraz sądy rozpatrujące drobne sprawy karne dot. Polaków oraz sprawy cywilne między Polakami. Jednak sądy niemieckie mogły przejąć do swojej właściwości każdą sprawę. Jedyne jednostki samorządowe pozostawione w Generalnego Gubernatorstwa to gminy i sołectwa.

Populacja

Gubernatorstwo obejmowało do czerwca 1941 obszar 94,1 tys. km², który zamieszkiwało 12,1 mln ludności. Po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki tereny dawnych województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego, pod nazwą dystryktu galicyjskiego, weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa na mocy dekretu Hitlera z 1 sierpnia 1941. Wówczas obszar GG wynosił 145,2 tys. km², zamieszkiwany przez 16,6 mln. mieszkańców w tym;

• 10 mln^[14] Polaków,
• 3,5 mln. Żydów,
• 3 mln. Ukraińców/Rusinów).

• • Dane demograficzne z 31 grudnia 1938; ludność Polski ogółem 34 849 000 w tym ;
  • Polacy – 65,5%. (ca. 23 mln.), Ukraińcy – 16%., Żydzi – 9,4%., Białorusini – 5,5%. Niemcy – 2,6%.

Władze Generalnego Gubernatorstwa

Naczelną władzę sprawował generalny gubernator (Generalgouverneur), mający swą siedzibę w Krakowie, a Warszawa została zredukowana do roli siedziby władz dystryktu warszawskiego. Stanowisko generalnego gubernatora przez cały czas istnienia pełnił Hans Frank, zaś Szefem Rządu (Regierung) był Joseph Buhler.

Policja niemiecka w Generalnym Gubernatorstwie była zorganizowana w dwóch pionach:

• Ordnungspolizei (OrPo) Policja Porządkowa.
• Sicherheitspolizei (SiPo) Policja Bezpieczeństwa i Sicherheitsdienst (SD) Służba Bezpieczeństwa.

W skład Policji Bezpieczeństwa wchodziły Policja Kryminalna (KriPo) oraz Geheime Staatspolizei Gestapo Tajna Policja Państwowa.

Edukacja i kultura

Okupacyjne władze niemieckie Generalnego Gubernatorstwa podejmowały działania mające na celu uniemożliwienie rozwoju kulturalnego ludności polskiej w szerokim zakresie, główne wytyczne w tym zakresie zawierał program polityki narodowościowej autorstwa dr. E. Wetzla i dr. G. Hechta^[15] opracowany przez Urząd Polityki Rasowej NSDAP z 25 listopada 1939, oparty na wytycznych Adolfa Hitlera przedstawionych na konferencji w niemieckim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w dniu 23 listopada 1939. Dokument stwierdzał m. in. :

"Uniwersytety i inne szkoły wyższe, szkoły zawodowe, jak i szkoły średnie były zawsze ośrodkiem polskiego szowinistycznego wychowania i dlatego powinny być wogóle zamknięte. Należy zezwolić jedynie na szkoły podstawowe, które powinny nauczać jedynie najbardziej prymitywnych rzeczy: rachunków, czytania i pisania. Nauka w ważnych narodowo dziedzinach, jak geografia, historia, historia literatury oraz gimnastyka, musi być zakazana" ^[16]

W listopadzie przystąpiono do praktycznej realizacji tego programu, niemieckie władze Generalnego Gubernatorstwa zarządziły zamknięcie szkół średnich ogólnokształcących i zawodowych. Hans Frank wydał polecenie pozostawienia Polakom tylko takich możliwości edukacyjnych, które ukazałyby im beznadziejność ich położenia jako narodu. Kierownika polskiego Ministerstwa Oświaty, K. Szelągowskiego wraz z kilkoma wyższymi urzędnikami tego ministerstwa wywieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Następnie zlikwidowano szkoły wyższe i średnie. Decyzją generalnego gubernatora Franka z 18 czerwca 1940 wznowiono działalność części szkół podstawowych i zawodowych z ograniczonym programem nauczania, ograniczonym do poziomu niemieckiego wyszkolenia technicznego. Wprowadzono dla wszystkich obowiązek nauki w szkołach zawodowych przez 2-3 lata, dopiero później można było ubiegać się o przyjęcie do szkoły fachowej. W końcu 1940 znajdowało się w sieci okrojonego szkolnictwa podstawowego jedynie 28-30 % liczby uczniów w stosunku do okresu przed okupacją niemiecką, głównie z powodu zubożenia społeczeństwa spowodowanym trudnościami ekonomicznymi, brakiem środków komunikacji, zamykaniem szkół w okresach zimowych z powodu braku energii, wydalaniem polskich nauczycieli ze szkolnictwa oraz zajmowaniem części szkół przez wojsko niemieckie.

Dodatkowe drastyczne rozwiązania w sferze edukcji zaproponował Heinrich Himmler w dokumencie^[17] z dnia 15 maja 1940, w którym proponuje aby na terenie Polski pozostały jedynie czteroklasowe szkoły powszechne, uczono by w nich liczenia do 500, pisania nazwiska i wpajano by zasadę, iż nakazem bożym ludności polskiej jest posłuszeństwo wobec Niemców^[18], uczciwość, pilność i grzeczność. Nie byłoby konieczne aby ludność polska potrafiła czytać.

Finanse i gospodarka

Jak stwierdził Andrzej Gójski:

Reichsbank był przeciwny wprowadzaniu waluty niemieckiej w Generalnej Gubernii ze względu na nie pożądany wzrost obrotu pieniężnego. Wobec tego do organizowania obrotu pieniężnego powołano Kredytowe Kasy Rzeszy Niemieckiej (Reichskreditkassen RKK).

Pierwszą siedzibą RKK była Łódź, gdzie już we wrześniu 1939 członkiem zarządu został przeniesiony z Gdańska prezes tamtejszego banku Carl-Anton Schaefer. Po przeniesieniu władz Generalnej Gubernii do Krakowa organizowano dalsze Kasy w większych miastach Gubernatorstwa. Wszystkie te Kasy zostały rozwiązane w maju 1940 roku. Emitowały one asygnaty nominowane w reichsmarkach. Asygnaty zostały podniesione do rangi prawnego środka płatniczego na terenach zajętych przez wojska niemieckie; zastosowano kurs wymiany 1 RM = 2 zł.

W niemieckiej polityce gospodarczej wobec tego terenu brakowało miejsca na działalność polskich instytucji kredytowych. Okupant nastawiony był przede wszystkim na osiągnięcie doraźnych korzyści głównie w wyniku rabunku. W bankowości służyły temu między innymi tzw. Devisenschutzkommando, które miały za zadanie "zabezpieczenie" wszelkich wartości dewizowych przechowywanych w polskich bankach. (patrz: Z. Landau, J. Tomaszewski: Bank Handlowy w Warszawie S.A. Historia i rozwój 1870-1970. Warszawa 1970, s. 207.) Zgodnie z ideologią nazistowską pierwszą falę represji skierowano przeciwko ludności żydowskiej. Przede wszystkim starano się usunąć z gospodarki osoby, które w myśl ustaw norymberskich formalnie nieobowiązujących jeszcze na terenie GG uznawano za żydów. Jeszcze przed wprowadzeniem jakichkolwiek przepisów rozpoczęto odbieranie mienia ludziom pochodzenia żydowskiego.

W Generalnym Gubernatorstwie zachowano dotychczasową walutę - złoty. Urzędowy kurs ustanowiono na poziomie 2 zł = 1 reichsmark, uprzywilejowując w ten sposób markę niemiecką. Po przyłączeniu do GG dystryktu Galicja przyjęto kurs wymiany 1 zł = 5 rubli. W następnych latach powiększała się dysproporcja na niekorzyść złotego, na czarnym rynku płacono za reichsmarkę kolejno 4 złote (1941-1942) i 3 złote (1943), aby w 1944 powrócić do kursu 1,8 złotego za markę. Banknoty Banku Polski podlegały wymianie w stosunku 1:1 na nowe banknoty okupacyjne emitowane przez Bank Emisyjny w Polsce, założony przez Niemców w Krakowie.

Eksploatacja gospodarcza

Konfiskaty mienia

Generalne Gubernatorstwo miało od początku być całkowicie zależne od Rzeszy przy możliwie minimalnych nakładach i było traktowana jako "łup wojenny" na potrzeby gospodarki prowadzonej na rzecz kolejnych podbojów. Wszelkie mienie podlegające przejęciu przez okupanta, a więc mienie Państwa Polskiego np. istotne dla gospodarki zakłady przemysłowe przemysłu zbrojeniowego, mienie prywatne ludności polskiej, zabytki i dzieła sztuki, wszelkie mienie ruchome i nieruchome ludności żydowskiej było konfiskowane i zarządzane przez Urząd Powierniczy w Krakowie (niem. Treuhandstelle für das Generalgouvernement) utworzony dnia 15 listopada 1939.

Jednocześnie działał niezależnie od niego Główny Urząd Powierniczy Wschód (niem. Haupttreuhandstelle Ost (HTO)), kierowany przez dr. Maxa Winklera powołany na mocy rozporządzenia Hermanna Göringa z dnia 1 listopada 1939, który zajmował się przede wszystkim konfiskatą polskiego mienia prywatnego i państwowego, samorządowego i należącego do organizacji społecznych, przenoszeniem praw własności zagrabionego majątku na obywateli niemieckich oraz zatwierdzaniem zarządców komisarycznych (niem. Treuhander).

Wszelkie konfiskaty, przeprowadzane były na podstawie rozporządzeń z dnia 15 stycznia 1940 "O zabezpieczeniu majątku byłego państwa polskiego" (niem. VO über die Sicherstellung des Vermögens des ehemaligen polnischen Staates ) oraz rozporządzenia z dnia 17 sierpnia 1940 "O traktowaniu majątku polskich obywateli" (niem. VO über die Behandlung von Vermögen der Angehörigen des ehemaligen polnischen Staates ), które dotyczyło dodatkowo konfiskaty majątku Żydów, osób nieobecnych w miejscu zamieszkania lub uchodźców, przybyłych na obszar byłego zaboru pruskiego po 1 października 1918 oraz osób dopuszczających się wrogich czynów przeciwko osobom narodowości niemieckiej, a także zajęcie majątku ze względu na "dobro publiczne".

Prawa te umożliwiały Głównemu Urzędowi Powierniczemu Wschód, który musiał zaakceptować każdą tego typu decyzję podjętą przez odpowiednie czynniki niemieckie, dowolne zajmowanie majątku ruchomego i nieruchomego praktycznie każdego polskiego obywatela, przejmowanie przedsiębiorstw, majątków ziemskich, zabytków i dzieł sztuki.

W dniu 21 stycznia 1940 wydano najważniejsze zarządzenie dotyczące konfiskaty majątku prywatnego w Generalnym Gubernatorstwie, tzw. ordynację sekwestracyjną. Uprawniała ona w szerokim zakresie niemiecką administrację, SS i policję bądź Wehrmacht do zajęć własności należącej do Polaków i Żydów.

Administracja Generalnego Gubernatorstwa czerpała pokaźne zyski z monopoli "państwowych" na czele których od roku 1942 stał dr Hermann Senkowsky. Należące do Żydów zakłady produkcyjne, sklepy, warsztaty i gospodarstwa rolne zlikwidowano lub przekazano Niemcom. Na przełomie 1939 i 1940 cały tzw. przemysł kluczowy znalazł się pod zarządem niemieckim, w następnych latach przejmowany był od różnych organizacji powierniczych działających na terenie Generalnego Gubernatorstwa przez niemieckie koncerny i monopole - zakłady państwowe przemysłu zbrojeniowego w Starachowicach i Stalowej Woli, fabrykę Ursus, Pionki, oraz fabryki samolotów w Rzeszowie i Mielcu przejął Wehrmacht.

Koncerny Hermann Göring Werke i Stahlwerke przejmowały zakłady polskiego przemysłu stalowego. Hutę Częstochowa, odlewnię stali Enro i Państwowe Zakłady Amunicji w Skarżysku Kamiennej przejął koncern Hugo Schneider-Hasag z Lipska, a koncern Philips fabryki przemysłu radiotechnicznego: Philips, Kosmos, Grimm i Kaniewski. Praktycznie każda branża przemysłu i większość najatrakcyjniejszych zakładów przemysłowych przechodziło na własność firm niemieckich, koncernów, prywatnych właścicieli bądź firm powierniczych reprezentujących III Rzeszę.

Kontyngenty

Jednym z elementów eksploatacji gospodarczej w Generalnym Gubernatorstwie był system przymusowych kontyngentów, czyli dostaw płodów rolnych (m. .in. zboże, mięso i mleko), wprowadzony obowiązkowo dla gospodarstw rolnych chłopskich i ziemiańskich, mimo iż oficjalnie publikowane dane o produkcji żywności sprzed wojny wskazywały na brak samowystarczalności żywnościowej terenów które weszły w skład GG.

Kontyngenty ściągane były siłą, za ich niedostarczenie w terminie stosowano surowe kary i różnorakie represje, włącznie z karą śmierci. Oprócz tego stosowano bicie, areszty i zsyłki do obozów, wysiedlenie z miejsca zamieszkania połączone z konfiskatą gospodarstw rolnych, palenie wsi i rozstrzeliwania. Od lata 1942 wprowadzono nawet stan wyjątkowy w okresie żniw, do których zatrudniono pochwyconych robotników z łapanek w majątkach ziemskich zarządzanych przez Niemców (niem. Liegenschaft). W akcji ściągania kontyngentów stosowano oddziały policyjne oraz niejednokrotnie siły wojskowe.

Narzucone normy kontyngentowe spowodowały złą sytuację aprowizacyjną ludności i niedożywienie, zwłaszcza w miastach (oficjalne niemieckie przydziały żywności nie zapewniały jej minimum egzystencji) - rabunek produktów rolnych przekraczał ich przedwojenny polski eksport, w latach 1940-1941 z Generalnego Gubernatorstwa wywieziono do Rzeszy 40 000 ton zboża, w 1942-1943 aż 633 470 ton, a pomiędzy 1942-1943 571 000^[19] ton. W okresie 1940 do 1944 podobnie kształtowały się narzucone kontyngentami ilości wywiezionego bydła (7 510 ton w stosunku do 53 768 ton), cukru (4 500 ton w stosunku do 27 546 ton), kartofli (121 000 ton i 387 741 ton na koniec 1944) oraz tłuszczów (800 ton i 1 355 ton w 1944)^[20]

Obrót rynkowy artykułami żywnościowymi podlegał ścisłej kontroli - karano przemyt towarów rolno-spożywczych (nawet śmiercią). Zakazany był handel, zwłaszcza tłuszczami i mięsem. Restrykcje te i rabunkowa eksploatacja sektora rolniczego powodowały ciągłe niedożywienie dużych grup ludności i pozbawienie ich materialnych podstaw rozwoju biologicznego (średni przydział żywności wynosił 2600 kalorii dla Niemców, 700 dla Polaków i tylko 400 dla Żydów). Dodatkowo brak lekarstw, niejednokrotnie odzieży i opału w okresach zimowych przyczyniały się do powstawania chorób i ognisk głodu, zwłaszcza wśród ludności żydowskiej odizolowanej w gettach na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Niemiecka polityka bankowa w GG

W zmiennych kolejach wojny polityka bankowa przyjmowała różne formy. Andrzej Gójski wyróżnia następujące etapy w drodze do totalnej klęski:

• Początkowo od września do listopada 1939 roku okupant podejmował próby likwidacji polskich instytucji kredytowych. W pierwszej kolejności zlikwidowano i obrabowano żydowskie spółdzielnie kredytowe oraz domy bankowe. W większych bankach zwalniano pracowników (przede wszystkim pochodzenia żydowskiego), ograniczano płace i zawieszano lub ograniczano wypłaty. Jednocześnie na polskim rynku bankowym pojawiły się filie banków niemieckich, a Dresdner Bank odzyskał utracone, na mocy przedwojennej decyzji polskiego Ministerstwa Skarbu, wpływy w Banku Komercjalnym.
• Od listopada 1939 do kwietnia 1940 wprowadzano nowe elementy systemu bankowego, który, podobnie jak przemysł i rolnictwo, miał wspierać gospodarkę Niemiec. Dnia 15 grudnia 1939 utworzono Bank Emisyjny w Polsce, a w połowie grudnia powołano Urząd Nadzoru Bankowego (UNB), jednak instytucje te zaczęły działać dopiero po kilku miesiącach. Utworzono nowy Związek Banków Verband der Finanzinstitute w Generalnym Gubernatorstwie.
  • Uruchomiono Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny tudzież Bank Akceptacyjny. Instytucje, które nie otrzymały zezwolenia na prowadzenie działalności faktycznie znalazły się w stanie likwidacji, jak na przykład Pocztowa Kasa Oszczędności. Szerokie kręgi ludności straciły przedwojenne wkłady PKO.
  • Nadal istniał przedwojenny Bank Polski. Powodem były nadzieje Niemców na odzyskanie złota tego banku wywiezionego na tereny zamorskie Francji.
  • W połowie grudnia 1939, wobec zamknięcia giełdy, rozwinął się nieoficjalny handel polskimi papierami wartościowymi metodą z ręki do ręki. Dopiero w końcu stycznia 1940 niemieckie władze okupacyjne wydały zezwolenie na prowadzenie przez banki biur komisowej sprzedaży i kupna papierów wartościowych.
  • Na początku 1940 roku pojawiły się na terenie GG duże ilości przedwojennych banknotów złotych, które zostały wycofane z obiegu na terenach przyłączonych do Rzeszy, oraz na terenach zajętych przez Związek Sowiecki. Aby zapobiec inflacji niemieckie władze okupacyjne w GG nakazały banknoty 100- i 500-złotowe zdeponować w banku, jednak od 1 lutego 1940 wprowadzono do obiegu ponownie banknoty 100-złotowe opatrzone nadrukiem Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete. Naturalnie nie wszyscy oddali te banknoty władzom niemieckim, to też wkrótce pojawiły się stuzłotówki z nadrukiem wykonywanym poza obiegiem bankowym.
• Od kwietnia 1940 do maja 1942 nastąpiła względna stabilizacja w bankowości GG. Nadal głównym celem polityki bankowej było wspieranie niemieckiej gospodarki wojennej. W kwietniu 1940 uruchomiono, formalnie powołane jeszcze w 1939 roku, Bank Emisyjny w Polsce oraz Urząd Nadzoru Bankowego (UNB). Kierownikiem UNB został Fritz Paersch, który jednocześnie był konsultantem Banku Emisyjnego, a faktycznie był przedstawicielem Banku Rzeszy (Reichsbank) w GG.
• W 1942 roku po obrabowaniu i wymordowaniu Żydów, w ramach Generalnego Planu Wschodniego, Niemcy podjęli próby przejęcia polskiej bankowości w GG przez instytucje niemieckie. Projekty te pozostały w sferze koncepcji, ostatecznie zbliżanie się w lipcu 1944 Armii Czerwonej do Wisły uniemożliwiło ich realizację.
• Pod koniec 1943 pojawiły się oznaki nadciągającej klęski okupanta.
• W sierpniu 1944 z wybuchem powstania warszawskiego zerwana została łączność pomiędzy centralami większości banków a ich oddziałami terenowymi.

Praca przymusowa

Jednym z celów polityki prowadzonej w Generalnym Gubernatorstwie było stworzenie zasobów ludności polskiej wykorzystywanych w charakterze niewolniczej siły roboczej. W GG objęto nakazem pracy przymusowej wszystkich Polaków w wieku 18-60 lat, a następnie przesunięto dolną granicę wieku do lat 14. Oficjalnie dla Polaków istniał tzw. obowiązek pracy a dla Żydów tzw. przymus pracy, w praktyce jednak oba te pojęcia oznaczały zatrudnianie przymusowe.

Zatrudnianie ludności odbywało się za pośrednictwem sieci 21 Urzędów Pracy (niem. Arbeitsamt), 85 ekspozutur i 250 placówek, podlegających Oddziałowi Zatrudnienia Głównego Wydziału Pracy w rządzie Generalnej Guberni. Placówki te w porozumieniu z niemiecką policją i SS organizowały system pracy przymusowej i eksploatacji darmowej siły roboczej. Skierowanie do pracy oznaczało nakaz do pracy przymusowej na warunkach określanych przez pracodawcę bez możliwości zmiany miejsca pracy. Sporządzano specjalne listy młodzieży która była następnie kierowana do tzw. batalionów roboczych (Baudienst) i obozów pracy. Przeprowadzano masowe łapanki, których celem było dostarczenie robotników do przymusowej pracy w niemieckiej gospodarce (rolnictwo, przemysł, transport itd.).

Przymusowa praca będąca przejawem wyzysku ekonomicznego (utrzymywano celowo niski poziom płac lub w ogóle nie wypłacano wynagrodzeń) stanowiła ogromne źródło dochodów dla koncernów niemieckich i firm, będąc jednocześnie elementem terroru, fizycznego wyniszczenia społeczeństwa i osłabiania woli oporu - umożliwiała to m. in.reglamentacja żywności, w 1941 Niemiec otrzymywał dziennie 2300 kalorii, Polak 700, a Żyd 400. Skutki niedoboru żywności rekompensował w pewnym stopniu czarny rynek i działalność Rady Głównej Opiekuńczej.

Z Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białostockiego wywieziono w latach 1939-1945 do Rzeszy 1 230 000^[21] mln ludzi (z samego Generalnego Gubernatorstwa wywieziono 940 000^[22] według raportu Hansa Franka z 14 grudnia 1942 przedstawionym na posiedzeniu kierowników NSDAP), a ogółem z całej okupowanej Polski w tym okresie 3 000 000^[23] ludzi. Polska stanowiła jedyny kraj w okupowanej Europie w którym zastosowano na taką skalę pracę przymusową (w szczytowym momencie wykorzystywania pracy przymusowej w III Rzeszy pracowało ogółem 7 100 000 robotników przymusowych i najemnych z całej Europy).

Dodatkowo zatrudniano setki tysięcy nie objętych statystyką osób w niemieckich przedsiębiorstwach, oddziałach Organizacji Todt, obozach pracy, obozach koncentracyjnych, przy budowie fortyfikacji, rowów przeciwczołgowych, zasieków i innych umocnień w strefie przyfrontowej.

Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie

Władze Generalnego Gubernatorstwa sprecyzowały swoje plany odnośnie ludności żydowskiej na posiedzeniu rządu w dniu 16 grudnia 1941, stanowiły one podstawę do zbliżającej się konferencji w Wannsee na której zaakceptowano realizację zadań Głównego Urządu Bezpieczeństwa Rzeszy w sprawie tzw.ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (niem. Endlösung), dotyczącej zamiarów całkowitego unicestwienia Żydów jako narodu.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Holocaust.

Praktyczną realizacją planu zagłady Żydów zajęły się SS i policja, ustawowo kompetentnymi do wydawania wszelkich decyzji w tej sprawie były niemieckie władze administracyjne. Na wiosnę 1942 rozpoczęto w GG pod kryptonimem Akcja Reinhard (niem. Aktion Reinhard) wywózki do obozów zagłady w Bełżcu, Sobiborze, Majdanku i Treblince gdzie następnie wymordowano 1 280 000^[24] Żydów z 4 dystryktów Generalnego Gubernatorstwa, 530 000^[25] Żydów z dystryktu Galicja (włączony do GG 1 sierpnia 1941), 130 000^[26] Żydów z rejonu białostockiego których przewieziono do Treblinki oraz wiele mniejszych grup z obszaru GG , łącznie na terenie Generalnego Gubernatorstwa wymordowano ok. 2 000 000 ludności żydowskiej.

Przez cały okres okupacji na terenie Generalnego Gubernatorstwa śmierć poniosło prawie 4 mln. obywateli polskich narodowości żydowskiej, wywożonych i eksterminowanych także poza granicami GG w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau.

Aparat represji

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa zakazano narodowej działalności kulturalnej oraz ograniczono szkolnictwo do podstawowego i zawodowego niższej rangi (bez możliwości uzyskania matury). Wprowadzono również zakaz prowadzenia narodowej działalności artystycznej, sportowej czy naukowej. Przemysł i rolnictwo pozostawało pod zarządem niemieckim. Na wieś nałożono dostawy przymusowe (kontyngenty). Zaopatrzenie polegało podobnie jak w całej Rzeszy na kartkowym systemie racjonowania żywności. W Generalnym Gubernatorstwie panowały częste aresztowania i wywózki na roboty do Niemiec.

Represje dotknęły także polski Kościół katolicki. Ludność polska pochodzenia niemieckiego została wciągnięta na tak zwane volkslisty. Administracja niemiecka pragnęła uzyskać przychylność górali powołując do życia tzw. "naród" góralski – Goralenvolk.

Generalne Gubernatorstwo było traktowane jako rezerwuar siły roboczej oraz rolnicze i surowcowe zaplecze dla gospodarki Rzeszy. Ponieważ Polacy nie chcieli wyjeżdżać na roboty do Niemiec, to władze okupacyjne próbowały zaradzić brakom siły roboczej poprzez łapanki uliczne.

Zobacz także

• Kampania wrześniowa

Linki zewnętrzne

• Urzędy powiernicze
• Andrzej Gójski: Niemiecka polityka bankowa w GG

Przypisy