Żydzi (naród)

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy narodu. Zobacz też: Judaizm.

Żydzi

Albert Einstein, Majmonides, Golda Meir, Emma Lazarus.
Liczebność ogółem	ok. 17 mln
Regiony zamieszkania	Izrael: 5 640 000 Stany Zjednoczone: 5 300 000-6 000 000 Rosja: 800 000 Francja: 600 000 Kanada: 371 000 Wielka Brytania: 267 000-300 000 Argentyna: 185 000-250 000 Niemcy: 220 000 Brazylia: 130 000 Republika Południowej Afryki: 106 000 Ukraina: 103 591-500 000 Australia: 100 000 Węgry: 50 000 Meksyk: 40 000-50 000 Białoruś: 45 000 Belgia: 32 000 Turcja: 18 000 do 30 000 Holandia: 18 000 do 30 000 Włochy: 30 000 Chile: 21 000 Iran: 11 000-35 000 Etiopia: 12 000 do 22 000 Azerbejdżan: 20 000 Urugwaj: 20 000
Język	hebrajski, jidysz, ladino i inne
Religie	głównie judaizm
Pokrewne grupy etniczne	Arabowie i inne ludy semickie

Żydzi, (hebr. Jehudim, יהודים, jid. Jidn, ייִדן) – naród pochodzący od semickich plemion zamieszkujących Izrael, określanych jako Hebrajczycy albo Izraelici, posługujący się początkowo językiem hebrajskim. Podstawą tożsamości narodu żydowskiego była narodowa religia - judaizm, od XIX wieku także kultura żydowska. Żydzi zamieszkujący Państwo Izrael są nazywani Izraelczykami.

Spis treści

1 Źródłosłów
2 Najstarsze dzieje Żydów
3 Żydzi w diasporze
- 3.1 Diaspora europejska
4 II wojna światowa
5 Powstanie współczesnego Izraela
6 Zobacz też
7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Źródłosłów

Określenie Żyd, Żydzi pochodzi od słów Juda, Judejczyk - imienia jednego z 12. synów biblijnego patriarchy Jakuba oraz późniejszej nazwy jednego z 12. pokoleń Izraela. Plemiona Judy oraz Symeona zamieszkały w południowej części Palestyny, gdzie też znajdowała się Jerozolima, późniejsza stolica całego Izraela a następnie, po podziale państwa Salomona, Królestwa Judy. Judejczycy uważali się za bardziej godnych potomków Izraela, gdyż posiadali starożytną stolicę Dawida, świątynię Jahwe oraz w większym stopniu niż ich pobratymcy z północy zachowywali przepisy prawa mojżeszowego. Pod koniec VIII wieku p.n.e. północne Królestwo Izraela zostało rozbite przez Asyryjczyków, którzy także uprowadzili ludność hebrajską sprowadzając na jej miejsce inne narody. Wówczas Judejczycy stali się jedynym pokoleniem Izraela zamieszkującym tereny Ziemi Obiecanej oraz jedynymi Izraelitami, którzy posiadali własne państwo. Od tego momentu pozostałe pokolenia Izraela znajdujące się w diasporze są już rzadko wspominane przez Stary Testament, zaś określenie Judejczyk zaczyna być tożsame ze słowem Izraelita, Hebrajczyk. Także w VIII wieku przed Chrystusem w annałach Tiglatpilesara III pojawiają się najstarsze wzmianki o Judzie i rządzących nim królach. O królestwie Judy mówią także dokumenty Sanheriba, Asarhaddona, Assurbanipala oraz Nabuchodonozora II.

Pod koniec VII wieku p.n.e. Nabuchodonozor II rozpoczął przesiedlenia ludności judejskiej na tereny Babilonu, zaś w roku 587 p.n.e. został zmuszony do zburzenia Jerozolimy, świątyni i uprowadzenie pozostałych Judejczyków. To właśnie w okresie niewoli babilońskiej termin Judejczyk, Żyd stał się tożsamym ze słowem Izraelita, Hebrajczyk, tak iż mianem Żydów zaczęto określać wszystkie 12 pokoleń, a nie tylko samych Judejczyków. Trend ten można zaobserwować w Starym Testamencie, gdzie słowa Judejczyk i Judejczycy zastępują słowa Izraelici w księgach spisanych po upadku Królestwa Judy. Słowo jehudi יהודי (Judejczyk = Żyd) występuje sporadycznie jeszcze przed niewolą babilońską (2 Królewska 16:6, 25:25, Jeremiasza 32:12, 34:9, 36:14.21.23 38:19), lecz w księgach Nehemiasza i Estery pojawia się aż 61 razy, kilkakrotnie używa go Jeremiasz po upadku Jerozolimy, prorok Zachariasz posługuje się nim określając Izraelitę (8:23). Słowo jehudai יהודאי (Judejczycy = Żydzi) pojawia się dopiero w księdze Daniela (3:8.12) i jest wielokrotnie użyte w księdze Ezdrasza (4:12.23, 5:1.5, 6:7.8.14).

W Nowym Testamencie wszyscy Izraelici często określani są mianem Judejczyków (Żydów), pomimo iż wielu nie pochodziło z plemienia Judy. Apostoł Paweł pochodzący z pokolenia Beniamina (Filipian 3:5) nazywał siebie Judejczykiem, czyli Żydem (Dzieje Apost. 21:39, 22:3; Galacjan 2:15), co wskazuje na fakt, iż już w I wieku n.e. słowo Judejczyk było przez samych Izraelitów używane jako określenie Hebrajczyka.

Wszystkie imiona, które biblijny Jakub-Izrael nadawał swoim 12. synom, posiadały duchowe znaczenie, co dotyczy także imienia J(eh)uda. Z języka hebrajskiego tłumaczy się je jako chwała, wychwalony, wysławiony (w odniesieniu do Boga Jahwe). Żyd (Judejczyk) oznacza więc czciciela lub chwalcę Boga Jahwe i takie tłumaczenie imienia potwierdza opis z księgi Rodzaju 29:35.

[edytuj] Najstarsze dzieje Żydów

Najstarszą historię Żydów przedstawia Biblia, która określa ich jako naród wybrany przez Boga Jahwe. Żydzi mieli pochodzić od Abrahama, który około 1800 p.n.e. przywędrował z Ur w Mezopotamii do ziemi Kanaan (obecnie Palestyna oraz państwo Izrael). Podczas trójpokoleniowego pobytu w Kanaanie Żydzi zaczęli posługiwać się językiem starokananejskim (będącym punktem wyjścia do języka hebrajskiego), choć w/g Biblii byli pierwotnie Aramejczykami. W późniejszym okresie Żydzi przebywali w Egipcie do 1200 p.n.e., gdy pod wodzą Mojżesza powrócili podzieleni na 12 plemion do ziemi Kanaan jako Ziemi Obiecanej przez Boga. Około 1050 p.n.e. zjednoczeni przez króla Saula pokonali plemiona filistyńskie. Za panowania królów Dawida i Salomona królestwo przeżywało rozkwit kulturalny i gospodarczy, stając się lokalnym mocarstwem. Król Dawid zdobył Jerozolimę i ustanowił ją stolicą królestwa (rok 1003 p.n.e.).

Po śmierci Salomona doszło do podziału państwa na dwa królestwa: Judeę (Judę) ze stolicą w Jerozolimie i Izrael ze stolicą w Samarii. Królestwa te prowadziły ze sobą nieustanne wojny przez dwieście lat, aż do podbicia Izraela przez Asyrię. W VI w. p.n.e. Judeę zdobył Babilon, a Żydzi zostali uprowadzeni w tzw. niewolę babilońską. To wydarzenie zapoczątkowało rozproszenie - żydowską diasporę. Do Judei wróciła bowiem tylko niewielka część wysiedlonych Żydów, i to dopiero za króla Persji Cyrusa II Wielkiego. Reszta pozostała nad Eufratem, tworząc świetnie prosperującą społeczność.

Wielu uczonych uważa, iż nazwa Hebrajczycy pochodzi od terminu Habiru, starożytnego określenia wędrownych plemion semickich przybyłych do Palestyny zza Eufratu, którzy za czasów Amenhotepa IV spustoszyli miasta-państwa Kanaanu. Najstarszą inskrypcją wymieniającą Izrael wśród narodów Kanaanu jest Stela Merneptaha z XIII wieku p.n.e., zaś pierwsze wzmianki o Izraelu jako państwie znajdują się na Steli Meszy z IX wieku p.n.e.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Starożytny Izrael.

[edytuj] Żydzi w diasporze

Dzieci żydowskie z nauczycielem w Samarkandzie około roku 1911, fot. Prokudin-Gorski.

Palestyńska wspólnota żydowska przez kolejne stulecia podlegała, wraz z całym krajem, władzy imperium perskiego, następnie Aleksandra Wielkiego, Ptolemeuszów egipskich i ostatecznie syryjskich Seleucydów - aż do powstania Machabeuszy w 167 r. p.n.e., w którego efekcie powstało niezależne królestwo żydowskie. Przez całą drugą połowę pierwszego tysiąclecia p.n.e. rozwijała się świadomość narodowo-religijna Żydów w oparciu o religię judaizmu, która została skodyfikowana w tym okresie. Głównym centrum religijnym Żydów jest od tego czasu Jerozolima, gdzie stała Świątynia Jerozolimska. Po stu latach królowie żydowscy jako wasale poddali się Rzymianom. W I i II w n.e., po dwóch kolejnych powstaniach żydowskich, Rzymianie zdziesiątkowali ludność żydowską i zlikwidowali niepodległe królestwo. Od tej pory do czasów państwa Izrael przeważająca większość Żydów żyła poza Palestyną.

Ludność żydowska w diasporze w wyniku rozproszenia w różnych warunkach życiowych i w różnym otoczeniu rozpadła się na kilka odrębnych grup etniczno-kultowych: Aszkenazyjczyków, Sefardyjczyków, Żydów orientalnych, posługujących się różnymi językami (jidysz, dialekty judeo-romańskie). Pomimo rozproszenia i częstej wrogości Żydzi zachowali swoją kulturę przez blisko dwa tysiące lat. Elementem łączącym Żydów rozsianych po całym świecie była ekskluzywistyczna, monoteistyczna religia - judaizm, którego przykazania obejmowały nie tylko kwestie wiary, lecz szczegółowo regulowały wszystkie aspekty życia codziennego. Judaizm stanowił podstawę świadomości narodowej Żydów i stanowił wyznacznik żydowskości - w przypadku Żydów wyznanie ściśle pokryło się z narodowością.

Diaspora żydowska rozproszyła się po całym znanym wówczas świecie. Kolonie żydowskie powstały w całej Europie, w nieprzyjaznym Rzymianom imperium perskim, na Kaukazie, w zachodnich Chinach, w Etiopii, w Arabii, w Afryce - zarówno w prowincjach rzymskich, jak i na jej wschodnim wybrzeżu. Nauki Mahometa wykazują wpływ teologii żydowskiej. Był to również okres żydowskiego prozelityzmu - najbardziej znanym jego przykładem jest Kaganat Chazarski. Istniejące od VI do X wieku na stepach między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim państwo Chazarów, ludu pochodzenia tureckiego, przyjęło judaizm jako wyznanie państwowe. Niektórzy autorzy, na przykład Artur Koestler, popierali kontrowersyjną tezę według której po upadku państwa Chazarów uchodźcy chazarscy przybyli do Europy i dali początek Żydom aszkenazyjskim. Nowoczesne badania genetyczne przeczą tej teorii.

[edytuj] Diaspora europejska

W średniowieczu najliczniejsza była diaspora europejska. Pierwszym wielkim ośrodkiem osadnictwa żydowskiego była Andaluzja - muzułmańska Hiszpania (stąd sefardim, hebr. "Hiszpanie"), gdzie warunki dla Żydów do przybycia Almorawidów w 1086 r. były tak korzystne, że często sprawowali najważniejsze funkcje państwowe. Diaspora andaluzyjska uległa rozproszeniu po reszcie Europy i po Bliskim Wschodzie po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii i Portugalii w latach 1492-1497. Wtedy największym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego w Europie stały się kraje niemieckie (stąd aszkenazim, hebr. "Niemcy"). Natomiast w Polsce Żydzi masowo osiedlali się od XIII wieku. Niedługo po odkryciu Nowego Świata zaczęło się osadnictwo żydowskie w Ameryce.

W krajach feudalnej Europy chrześcijańskiej Żydzi stanowili odrębną grupę ludności, w istocie odrębny stan - rządzili się własnymi prawami, mieli własne sądy, władze samorządowe, zwykle cieszyli się ochroną panującego, ponieważ jako "słudzy Skarbu" (servici camerae) zapewniali mu dopływ gotówki z podatków. Żydzi skupiali się w miastach, gdzie osiedlali się w gettach - odrębnych dzielnicach, nieraz z własnymi murami i władzami. Należy podkreślić, że getta stanowiły skupiska dobrowolne i otwarte, podobnie, jak skupiska innych grup narodowościowych (np. Ormian).

W diasporze częste były akty wrogości wobec Żydów, szczególnie w okresach klęsk żywiołowych, za które ich winiono. Przybierały one zwykle formę pogromów - ruchawek tłumu, mordującego Żydów i rabującego dzielnice żydowskie. Ponadto oskarżano Żydów o mordy rytualne (sprawa Szymona z Trydentu) i profanacje. Aż do czasów reżimu Hitlera w Europie nie zdarzały się natomiast prześladowania w formie represyjnego ustawodawstwa - bo nie należy za takie uważać systemu feudalnego prawa, w którym każda grupa ludności ("nacja", "stan") miała właściwe dla siebie przywileje i ograniczenia. Wyjątkiem była Rosja, gdzie carowie nakładali na Żydów dalej idące ograniczenia i dopuszczali do pogromów. Do XX wieku ogólne nastawienie chrześcijan do Żydów, których wciąż uważano za "nieprzyjaciół Chrystusa", było nieprzyjazne, a niekiedy otwarcie wrogie.

W drugiej połowie XIX i XX wieku wśród Żydów europejskich powstały dwie przeciwstawne koncepcje: dążenie do asymilacji Żydów w miejscu ich zamieszkania oraz odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa (syjonizm). Narastające nastroje antysemickie w Europie oraz wzrastająca popularność ruchu syjonistycznego przyczyniły się do zapoczątkowania, a potem do emigracji kolejnych grup Żydów do Palestyny.

Stany Zjednoczone są dziś siedzibą pierwszej co do wielkości diaspory żydowskiej; wedle badań przeprowadzonych w 2005 roku liczba Żydów w poszczególnych krajach wynosiła:

Stany Zjednoczone: ~ 6 155 000 (więcej niż w samym Izraelu; ponad połowa nie należy do żadnej wspólnoty religijnej)
Rosja: ~ 800 000
Francja: ~ 606 561
Ukraina: ~ 500 000
Kanada:~ 372 000
Argentyna: ~ 300 000
Wielka Brytania: ~ 298 000
Niemcy: ~ 220 000
Brazylia: ~ 130 000
Republika Południowej Afryki: ~ 106 000
Australia: ~ 100 000
Meksyk: ~ 50 000
Iran: ~ 35 000
Turcja: ~ 30 000
Włochy: ~ 30 000

[edytuj] II wojna światowa

W okresie II wojny światowej ówczesna narodowo-socjalistyczna (nazistowska) III Rzesza Niemiecka podjęła masową eksterminację Żydów, zmierzając do ich całkowitego wyniszczenia ("ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej", niem. Endlösung der Judenfrage). W (przymusowych tym razem) gettach, w niemieckich obozach koncentracyjnych i ośrodkach natychmiastowej zagłady i po prostu na ulicach wymordowano ich 2 do 3 mln (holocaust, Shoah). Wydarzenia te nasiliły emigrację żydowską do Palestyny.

[edytuj] Powstanie współczesnego Izraela

W latach 1945-1948 w brytyjskiej wówczas Palestynie doszło do wojny domowej między Żydami z jednej a Brytyjczykami i Arabami z drugiej strony. Po wycofaniu się Brytyjczyków (wymuszonego między innymi przez terroryzm bojówek żydowskich) i utworzeniu państwa Izrael walka przekształciła się w regularną wojnę między armią izraelską i armiami arabskich państw ościennych. Wojna ta zakończyła się izraelskim zwycięstwem i ukształtowaniem państwa Izrael w granicach, które społeczność międzynarodowa uznaje do dzisiaj. Po 1967 pod kontrolą Izraela znajdują się też Zachodni Brzeg Jordanu i Strefa Gazy.

Obecnie Izrael zamieszkuje ponad 7 mln Żydów spośród żyjących na świecie około 17 mln.