Prehistorie
Van Wikipedia
| Periodes uit de westerse geschiedenis |
|
|
Prehistorie of voorgeschiedenis is de benaming die wordt gegeven aan een periode in de menselijke geschiedenis. Over de precieze afbakening en het definiëren van deze periode bestaat behoorlijk wat discussie. In ruimere zin wordt de term ook gebruikt voor de geschiedenis van de Aarde voor het verschijnen van de mens.
Paul Tournal bedacht de term Pré-historique oorspronkelijk om de vondsten die hij in grotten in Zuid-Frankrijk had gedaan te beschrijven. Het woord werd in 1830 opgenomen in het Frans om de periode voor de uitvinding van het schrift aan te duiden en in 1851 door Daniel Wilson in het Engels geïntroduceerd.
Inhoud |
[bewerk] Evolutie van de mens
 Zie Evolutie van de mens voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Men kent twee grote verklaringsmodelen voor de evolutie van de mens: enerzijds kent men het klassieke, paleoantropologische multiregionale model, dat recentelijk zich door een recente statistische analyse van Alan R. Templeton[1] zag geruggensteund, anderzijds is er de enkele-oorspronghypothese, die reeds in vraag werd gesteld en nu ook door Templetons onderzoek lijkt te hebben afgedaan.
[bewerk] Problemen bij de bestudering van de prehistorie
De klassieke definitie van de prehistorie als de periode van de menselijke geschiedenis waarvoor men geen geschreven bronnen heeft, waartoe ook nog de periodes worden gerekend waarvan de geschreven bronnen, die zijn overgeleverd maar niet worden begrepen omdat het schrift of de taal niet is ontcijferd, staat zowel qua de criterium, met name op basis van het ontbreken of onverstaanbaar zijn van geschreven bronnen, als qua datering ter discussie.
De term werd in de 20e eeuw minder strikt gedefinieerd toen de grens tussen geschiedenis (de interpretatie van geschreven en mondelinge bronnen) en andere disciplines minder rigide werd. Vandaag de dag steunen de meeste historici inderdaad op bewijsmateriaal uit vele gebieden en beperken ze zich niet meer noodzakelijk tot de historische periode en geschreven, orale of andere symbolisch gecodeerde verhalende bronnen; bovendien wordt de term "geschiedenis" meer en meer in plaats van "prehistorie" gebruikt (b.v. geschiedenis van de Aarde, geschiedenis van het Heelal). Niettemin blijft het verschil belangrijk voor vele geleerden, in het bijzonder voor de sociale wetenschappen. De voornaamste onderzoekers in menselijke prehistorie zijn archeologen (prehistorische archeologie) en antropologen (biologische antropologie) die opgravingen, geografische overzichten en wetenschappelijke analyses gebruiken om de aard en het gedrag van mensen zonder schrift te ontsluieren en interpreteren.
De menselijke prehistorie verschilt niet enkel qua chronologie van de rest van de geschiedenis, maar ook in de feit dat men de activiteiten van archeologische culturen in plaats van (gekende) naties of individuen bestudeert. Daar de studie van de prehistorie beperkt blijft tot materiële overblijfselen in plaats van verhalende bronnen (en enkel die overblijfselen die de tand des tijds hebben doorstaan), blijft het dan ook een verhaal van anoniemen. Daarom zijn de culturele termen, gebruikt door prehistorici, zoals Neanderthaler of de ijzertijd moderne, arbitraire benamingen, waarvan de precieze definitie dikwijls onderwerp van discussie is.
[bewerk] Methodologische problematiek
Onderwerp van het onderzoek zijn hier anders dan bij de andere historische disciplines bronnen in de vorm van voorwerpen (keramiek, van metaal, hout, glas, steen of bot gemaakte artefacten, afval etc.) in de context waarin ze worden aangetroffen (nederzettingen, grafheuvels, enz.) Deze worden gevonden bij archeologische opgravingen, soms als toevallige vondst, en toegankelijk gemaakt, waarna ze met vormkundig-typologische, historische en sociaalhistorische maar ook natuurwetenschappelijke (dendrochronologie, de C14-methode en dergelijke) en statistische analysemethoden worden bewerkt.
Een belangrijk probleem daarbij is dat veel door mensen gebruikte materialen, zoals hout en textiel, slecht of niet geconserveerd zijn. Het beeld dat op basis van archeologische vondsten van een bepaalde prehistorische samenleving kan worden gegeven is dus altijd onvolledig.
De enorme omvang van de onderzochte periode (vanaf het begin van de ontwikkeling van de mensheid, ca. 2 miljoen jaar geleden) tot de nieuwe tijd biedt de mogelijkheid tijdvakoverschrijdende vergelijkingen te maken en zeer langdurige trends waar te nemen. Ook kan er binnen deze context een zeer groot aantal menselijke culturen worden onderzocht.
[bewerk] Neolithische revolutie of evolutie?
| Zie Neolithische revolutie voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De Neolithische revolutie is de overgang van een samenleving van jager-verzamelaars naar een sedentaire agrarische samenleving. Tegenwoordig spreekt men in de geschiedwetenschap niet meer van een neolithische revolutie maar van een neolithische evolutie[2]. Het is namelijk gebleken dat deze overgang langer duurde en geleidelijker verliep dan men aanvankelijk dacht, van een in korte tijd opgetreden revolutie bleek geen sprake te zijn. De term neolithische revolutie is echter ingeburgerd geraakt; de term evolutie wordt voorlopig alleen gebruikt door historici en archeologen.
[bewerk] Begin van de prehistorie
De prehistorie begint met het verschijnen van de mens. Dat werpt meteen nieuwe problemen op: hoe vast te stellen of een mensachtige die een paar miljoen jaar geleden leefde al als mens moet worden beschouwd? Verder zijn er nog steeds heel weinig fossielen, en die komen allemaal van maar een klein aantal rijke vindplaatsen. Wat het begin van de prehistorie is hangt dus af van de uitgangspunten van de onderzoekers en de door hen gebruikte criteria om de mens te definiëren. Deze criteria kunnen antoropologisch, cultureel of filosofisch zijn.
De soort Homo verscheen met het ontstaan van de Homo rudolfensis (ca. 2,9 miljoen jaar geleden) en vervolgens van Homo habilis (2,4 miljoen jaar geleden), twee soorten die naast elkaar bestonden in Oost-Afrika. Beide soorten liepen al rechtop en maakten waarschijnlijk werktuigen, twee kenmerken die men lange tijd heeft beschouwd als eigen aan de menselijke soort. Recentere ontdekkingen hebben aangetoond dat de oudere Australopitheci ook al tweebenig waren. De oudste lithische industrieën vallen weliswaar samen met de vroegste vertegenwoordigers van Homo maar ook met die van de Paranthropi, vroege robuuste Australopitheci, en het is onmogelijk te bepalen welke soort verantwoordelijk was voor het ontstaan van deze industrieën.
Al naar gelang men van mening is dat de mens enkel door de soort Homo of eveneens door de soort Australopithecus wordt vertegenwoordigd, begint de prehistorie dus respectievelijk ongeveer 3 of 5 miljoen jaar geleden.
[bewerk] Einde van de prehistorie
Het gebruik van het verschijnen van het schrift, rond 3300 v. Chr., als criterium voor het einde van de prehistorie is in meer dan één opzicht problematisch:
- het schrift verschijnt niet overal ter wereld rond dezelfde periode;
- er bestaan maatschappijen die het schrift niet kenden, maar waarvan de orale traditie zeer sterk is (cf. infra), zoals bepaalde beschavingen van pre-Columbiaans Amerika of Subsaharisch Afrika, die weinig gemeen hebben met de prehistorische maatschappijen.
De notie protohistorie werd geïntroduceerd voor de volkeren die zelf nog geen schrift bezitten, maar die in teksten van andere volkeren uit die tijd worden vermeld. Zo worden de volkeren van de Nederlanden voor het eerst vermeldt in de geschriften van de Romeinse proconsul Gaius Iulius Caesar, met name zijn De bello Gallico. Deze term voldoet echter niet volledig om een duidelijke afbakening te vormen.
[bewerk] Recente herdefiniëringen
[bewerk] Een economisch-sociale definitie
| Zie ook het artikel archeologische cultuur. |
De huidige tendens is om zich niet meer op (te veranderlijke) chronologische maar op economische en sociale criteria te baseren:
- de prehistorie zou de volkeren betreffen die door roven in hun levensonderhoud voorzien. Deze groepen van jager-verzamelaars, vissers, verzamelaars gebruiken de beschikbare natuurlijke bestaansmiddelen zonder ze te beheren. De prehistorie stricto sensu bestaat dus uit het paleolithicum, het epipaleolithicum en het mesolithicum. Die voorstelling van zaken is echter volgens sommige archeologen te simplistisch: ook jager-verzamelaars doen aan beheer[3].
- de protohistorie zou de volkeren betreffen wier levensonderhoud wordt gewaarborgd door voedselproductie. Deze groepen veehouders en landbouwers, vaak sedentair, exploiteren de bestaansmiddelen die zij beheersen en die zij voor een deel beheren. De protohistorie zou dan het neolithicum, het chalcolithicum, de bronstijd en de ijzertijd omvatten. Zij wordt gekenmerkt door een toenemende structurering van de maatschappij (wijziging van woonvorm, agglomeratie, geavanceerde socialisatie, hiërarchisering, administratie, geavanceerde economie, geld, handelsverkeer, enz.).
[bewerk] Een verhalende bronnen definitie
Een andere definitie van prehistorie is: "het tijdperk waarover we geen verhalende maar enkel archeologische bronnen hebben" (met verhalende bronnen worden zowel mondelinge als schriftelijke bronnen bedoeld).
[bewerk] Chronologische indelingen van de prehistorie
| Drieperiodensysteem | |||||||
| Holo- ceen |
Historische Tijd | ||||||
| La Tène-periode | Proto- historie |
||||||
| Hallstatt-periode | |||||||
| IJzertijd | |||||||
| Laat | |||||||
| Midden | |||||||
| Vroeg | |||||||
| Bronstijd | |||||||
| Neolithicum | Kopertijd | ||||||
| Laat | Pre- historie |
||||||
| Midden | |||||||
| Vroeg | |||||||
| Mesoli- thicum of Epipaleo- lithicum |
Laat | ||||||
| Midden | |||||||
| Vroeg | |||||||
| Pleis- toceen |
Paleo- lithicum | Laat | |||||
| Midden | |||||||
| Vroeg | |||||||
| Steentijd | |||||||
| Synoptische tabel van de voornaamste prehistorische culturen van de Oude Wereld |
[bewerk] Drieperiodensysteem
| Zie Drieperiodensysteem voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Prehistorische culturen worden doorgaans gekarakteriseerd op basis van de materialen waarvan ze gebruiksvoorwerpen maakten, een indeling in drie perioden die teruggaat op de Deense museumconservator Christian Jürgensen Thomsen uit 1820. Men onderscheidt dan de steentijd, de bronstijd en de ijzertijd.
[bewerk] Aanvullingen op het drieperiodensysteem
Sir John Lubbock (1846 - 1864) verfijnde deze classificatie door de steentijd verder onder te verdelen in twee periodes, namelijk het paleolithicum (oude steentijd) en het neolithicum (nieuwe steentijd), op basis van het al dan niet gepolijst zijn van de stenen. Ook de Deen Jens Jacob Worsaae droeg in 1859 bij aan de discussie, door er op te wijzen dat er nog een oudere periode dan Thomsens steentijd moest zijn, het zogenaamde "paleolithicum". In 1872 werd door Hodder M. Westropp in zijn werk Pre-historic phases; or, Introductory essays on pre-historic archaeology de benaming mesolithicum voor het eerst gebruikt om de overgangsfase tussen Paleo- en Neolithicum aan te duiden. De term zou echter pas in de jaren 30 van de 20e eeuw aanslaan[4].
[bewerk] Huidige systeem
Het huidige systeem gebruikt altijd een aantal periodes, van zeer ongelijke duur, die zijn gebaseerd op de bijzonderheden van materiële culturen. Deze indeling in periodes, gebaseerd op de studie van duurzame restanten (vooral van stenen voorwerpen, maar daarnaast ook van voorwerpen uit keramiek en metaal), is verder verfijnd dankzij de moderne onderzoeksmethodes en -technieken.
Deze periodes hebben vooral een chronologische, en zelfs cultureel, belang. Voor de oudere periodes van het paleolithicum, zijn de culturele verschillen tussen de verschillende industrieën moeilijk aan te tonen en de veranderingen kunnen bovendien in verband staan met de functie van de sites alsook met het gebruikte materiaal.
|
Voor sommige streken gebruikt men een aparte benaming voor een bepaalde periode die overeenkomt met een of meerdere van de hierboven vermelde periodes (bv. Jomon in Japan).
Er zijn nog andere periodes, van kortere duur, die niet over heel de wereld kunnen worden vastgesteld of niet door de hele wetenschappelijke gemeenschap worden aanvaard. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de kopertijd of het chalcolithicum. Doordat koper zeldzaam was en vaak naast andere materialen werd gebruikt (zoals bijvoorbeeld steen, vandaar chalco- of eneolithicum), blijft het gebruik van de term "kopertijd" voor vele regio's problematisch[6].
[bewerk] Voetnoten
- ↑ A.R. Templeton, Human Races: A Genetic and Evolutionary, in American Anthropologist 100 (1998), pp. 632-650.
- ↑ R.S. Mac Neish, The Origins of New World Civilization, in Scientific American 211 (1964), p. 37: « think more in terms of Neolithic "evolution" than "revolution". »
- ↑ P. Peeters - W.J. Hoogestijn - T. Holleman, De Swifterbantcultuur. Een nieuwe kijk op de aanloop naar voedselproductie, Abcoude, 2005.
- ↑ Cf. S.A. Czarnik, The Theory of the Mesolithic in European Archaeology, in Proceedings of the American Philosophical Society 120 (1976), pp. 60-66, J.G.D. Clark, Mesolithic Prelude. The Paleolithic-Neolithic transition in Old World Prehistory, Edimburgh, 1980, P. Rowley-Conwy, Why didn't Westropp's 'Mesolithic' catch on in 1872?, in Antiquity 70 (1996), pp. 940–944.
- ↑ Deze term wordt door bepaalde onderzoekers gebruikt voor de eerste Afrikaanse lithische industrieën.
- ↑ B.A. Kipfer, art. Copper Age, in B.A. Kipfer, Encyclopedic Dictionary of Archaeology, New York, 2000, pp. 131-132.
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Bibliografie
- C. Chippindale, The invention of words for the idea of 'prehistory', in Proceedings of the Prehistoric Society 54 (1988), pp. 303-314.
- G. Daniel - C. Renfrew, The Idea of Prehistory, Edinburgh, 1988.
- B.M. Fagan, World Prehistory: a brief introduction, New York - Reading, 1999.
- J. Garanger (ed.), La Préhistoire dans le monde, Parijs, 1992.
- A. Leroi-Gourhan (ed.), Dictionnaire de la Préhistoire, Parijs, 1988 (= 1994).
- R.S. Mac Neish, The Origins of New World Civilization, in Scientific American 211 (1964), pp. 29-37.
- P. Peeters - W.J. Hoogestijn - T. Holleman, De Swifterbantcultuur. Een nieuwe kijk op de aanloop naar voedselproductie, Abcoude, 2005.
- N. Richard (ed.), L'invention de la préhistoire. Anthologie, Parijs, 1992.
