Itałia

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

Sto articolo l'è scrito en diałeto veronexe

Repubblica Italiana

Łengoa nasional	tałian1
Altre łengoe	veneto, furlan, sardegnol, lonbard, piemonteis, napulitàn, siciliàn, slavixàn, albanexe, ocitàn,ligure, altre łengoe pice.
Capitałe	Roma
Altre Sità grande	Miłàn, Napułi, Turìn, Pałermo, Genoa, Bołònia, Firenzse, Venezsia
Prexidente	Giorgio Napolitano
Prexidente del guèrno	Romano Prodi
Superficie  - totałe  - % de acua	69. 'ntel mondo 301.230 km² 2.4%
Populasion  - Abitanti (2002)  - Densità	22. 'ntel mondo 57.715.625 196/km²
Unificasion	el 17 de marzso 1861
Schei	Eoro¹ (EUR o €)2
Canbio de ora	UTC+1
Ino	Il Canto degli Italiani (La Cansòn dei Tałiani)
Dominio de internet	.it
Prefiso telefonico	++39
1 El todesc l'è na łengoa uficiałe 'ntela Provincia autonoma del Tirol del Sud (Alto Adixe) e el ładin l'è reconosiù come łengoa parzsialmente uficiałe. Ghe so anca altre 11 menoranse lenguistiche reconosiue (parxempio, el francexe 'ntela Val d'Aosta.) 2 Prima del 1999: ła Łira.

Ła Republica Tałiana o Itałia (tał. Repubblica Italiana) ła xè on paéxe 'ntela Eoropa meridionałe (con dei tochi ke i se poderian riconosare come Eoropa sentrałe o come tranxizsion tra i do, come el Veneto) e ła stà a meridion de łe Alpi su na Penixuła ciamà stivàl, dato ke ła ga na forma ke ła pare propio un stivàl. El paéxe el ga anca do ixułe grande: ła Siciłia e ła Sardignia. Ła capitałe ła xè Roma, ke ła gà ciapà el titulo de capitałe 'ntel ano 1870 co ke el ghèra el Reigno de Itałia; łe capitałi prima łe xera Turìn (1861-1865), e Firense (1865-1870). Ntel paixe ghe abita sirca 58 miłiouni de persone. Ło stato l'è dividù en 20 regioni (de cueste ghe ne so 5 ke le gà na łexislazsion speciałe e cueste łe so divixe en 110 provincie (de cueste ghe ne so 2 de na redjon autonoma ke łe gà anka lore na łexislazsion speciałe). Ntel setentrion del paixe so łe Alpi ke łe fa da confin e ła Itałia ła confina con ła Slovenia, ła Austria, ła Svisera e ła Franzsa. Dentro el paéxe steso ghe so altri do paixi ke i se pò dire ke i se ciama "paixoti" e i è San Marin e el Stato de ła Sità del Vaticàn.

[modifica] Storia

Co ke ghe xera ło Inpero Roman ła Itałia ła xera sołamente ła penixula ciamà "penixula italica" e ła xera formà da tanti popołi difarenti ke pian pian i so stà romanixà, ma i gà tegnù anca molte de łe propie carateristiche. 'Ntela xona sentrałe de ła penixuła łe so nate molte seviltà ke łe gà dà man forte ało sviłupo 'ntele xoune del Lazsio, de ła Tuscana, de ła Łucania e de altre xoune de ła Itałia meridionałe. Anca 'ntel nord ghe xera de łe inportanti seviltà, ma cueste łe so pù sconosiùe. Soło na seviltà ła se gà metù sora łe altre, ła seviltà Romana ke eła istesa ła gà creà el so gran Inpero Roman ke el gà metù soto na mezxa Eoropa e squaxi tuta ła Africa setentrionałe.

Co ke el Inpero Roman se gà desfà ła Itałia ła xe restà divixa da na caterba de stati, staterełi, siouri łocałi e con on poter ke no el se capiva ki xe ke ghe ło avéa. Ntel teritorio de ła penixuła durante el Rinasimento ghe xera molta pace tra i stati e se gà vedù on periodo de gran svilupo artistico, soratuto ntel Veneto d'ancuò col pitor cadorin-venezsian Tizsian e el architeto padoàn Andrea Paładio e en Tuscana e Itałia Sentrałe con Michelangelo Buonarroti e Rafaeło.

Par tante redjoni e łe do grandi ixułe de ła Itałia de ancuò, el dì del 17 de marzso 1861 l'è cuel de ła union de tuti i stati en on reigno soło e cusita l'è enscomincià el proceso de unificazsion de ła Itałia. Cuesta union ła se gà verificà co ke ghèra el re Vitorio Emanuel II dei Savoja. Ki ke gà volù la creazsion de on soło stato de ła penixuła itałica l'è stà el primo ministro del Re, Camiło Benso Conte de Cavour, ke gavéa dà juto no direto a Giuseppe Garibaldi par l'anesion del Reigno de łe Do Siciłie.

En sto ideal de no stato unì soto el nom de Itałia i mancava el Veneto austrungarico ke l'era ciamà Reigno del Łombardo-Veneto e ke l'è devegnu tałian ntel 1866 dopo ke ghe xè stà el fałimento miłitar de Sadowa contro ła Prusia de l'Inpero Austrungarico, e Roma coi soi dentourni, ke ła se catava soto el control del Papa e ła xe stà ciapà dai unitaristi dopo ke se gà verficà na guera sguelta el 20 de setenbre 1870.

Dopo ła Grande Guera el Reigno de Itałia el gà avù ła estension pù grande con ła anesion de tuti i teritori tałiani ke i xera parte del Inpero Austrungarico (Trentin, Venezsia Julia, Istria, Fiume e Cuarnero, Dalmazsia), ma se i gà verificà dei caxi ndo ke a ła Itałia so stà mesi ntel teritorio dei tałiani anka de łe zxone con populazsiouni de altre cultura, come ke se gà verificà co ła parte meridionałe del Tirol, ndo ke la parte più a sud (Trentino) l'era tałian, ma la parte più a nord (la redjon ciamà ancuò Tirol del Sud o Alto Adixe) l'era e la xe ancor ancuò populà da xenti de łengoa todesca.

I Pati łateranensi ntel 1929 i gà fato finir ła łota de poter tra el Papa e ło stato: el Papa el gà avù derito a na s-cianta de Roma ke ła xè devegnua endipendente col nome de Stato de ła Sità del Vatican. Ntel teritorio tałian ghe xe anca on altro stato endipendente, San Marin.

Dopo la Seconda Guera Mondiałe i teritori de ła Istria, de Fiume, de ła Dalmazsia, de na gran parte de Venezsia Julia e de Trieste i so andà en man jugoslava e indeso sti teritori i so divixi tra Slovenia e Croazsia ndo ke vive ancora na comunità tałiana (ke ła parla prinzsipalmente diałeti veneti).

El 2 de djunio 1946 ła madjoransa de ła populasion tałiana ła gà votà par no stato formà da na republica. L'1 de xenaro 1948 ła nova constituzsion tałiana ła gà scomincià a aver vałore. Dopo ła Itałia ła xè devegnua on paixe fondator de ła NATO e de ła Union Eoropea e ntel ano 1999 ła gà volù ła adozsion de l'Eoro.

Eoropa
Albania | Andora | Austria | Belgio | Biełorusia | Bosnia e Erzsegovina | Bulgaria | Cipro | Croazsia | Danimarca | Estonia | Finlandia | Francia | Germania | Grecia | Irlanda | Islanda | Itałia | Łetonia | Liechtenstein | Łituania | Lusenburgo | Republica de Macedonia | Malta | Moldavia | Prinzsipato de Mònaco | Montenegro | Norvegia | Ongarìa | Paéxi Basi | Połonia | Portogało | Renio Unito | Repubblica Ceca | Romania | Rusia | San Marin | Serbia | Slovacchia | Slovenia | Spagna | Svezsia | Svizsera | Turchia | Ucraina | Vatican
Altri tereni
Akrotiri e Dhekelia · Isołe Fær Øer · Gibiłtera · Guernsey · Jan Mayen · Jersey · Isoła di Man · Svalbard

	Union Eoropea
Austria | Belgio | Bulgaria | Cipro | Danimarca | Estonia | Finlandia | Francia | Germania | Grecia | Irlanda | Itałia | Lettonia | Lituania | Lusenburgo | Malta | Paéxi Basi | Polonia | Portogało | Regno Unito | Republica Ceca | Romania | Slovachia | Slovenia | Spagna | Svezsia | Ungheria