Rumän
From Wikipedia
|
România |
|
|
|
|
|
Netahüm: Deşteaptă-te, române! |
|
|
|
|
| Pük calöfik | Rumänapük |
| Cifazif | Bucureşti |
| Reigasit | repüblik demokratik ti-presidik |
| Rel | lortodoxans |
| Sürfat – % vata |
406 750 km² 2,3% |
| Lödanef (täxet 2006) Lödanef (census 2002) – Densit: |
22 303 552 21 680 974 91/km² |
| völäd | (RON) Leu |
| timatopäd | UTC +2 e +3 |
| zäladel netik | mayul 15id |
| Vüresod | Kot ISO | Tel. | .ro | ROU | 40 |
Rumän (Rumänapüko: România [ɾo.mɨ.ˈni.a]) binon län in Sulüda-Lofüd Yuropa, kel stäänikon mö km 850 de Geilalän di Pannonia lü Mel Blägik. Lä Vesüd Rumän miedon Macaräni e Särbäni, la Nolüda-Lofüd Lukrayäni e Moldoväni, e lä Sulüd Bulgaräni. Rumän labon belödanis joli len Mel Blägik (mö km 225), e Karpats lofüdik e sulüdik topons zänodü on.
Cifazif (ä zif gretikün) Rumäna binon el Bucureşti ([bu.ku.ɾɛʃtʲ]). Rumän binon limatat Netas Pebalöl, ela NBNL äd ela NSKY. Tü 2007 yanul 1 Rumän ävedon i limatat Balatama Yuropik (BY).
Ninäd |
[redakön] Länanem
Vöd: România (Rumän) pedefomon de vöd: Român (Rumänan), kel binon fom pevotüköl vöda latinik: Romanus, o.b. tatätan Lampöräna Romänik (ü: Romäna). Jenöfot, das Rumänans gebons as nem oksik fomi vöda: Romanus pämänioton in penäds nolavik ya ün tumyel 16id fa lautans mödik, vü kels i humenimans Litaliyänik da Transilvän, Moldavän e Valakän ätävöls.
Doküm vönädikün nog dabinöl in Rumänapük binon pened yela 1521 („Pened hiela Neacşu se Câmpulung“ panemöl), me kel lautan änunom sifale di Braşov dö tatak suno äkömöl Türkänanas. Vödem at ninädon gebi sevädik balid vöda: Rumän, bi Valakän us pänemon „Län Rumänik“ (Ţeara Rumânească; ţeara - in Rumänapük adelik ţara, se latin: terra - sinifon län.).
[redakön] Jenav
[redakön] Rujenav Rumänik
Topäd Rumäna pebelodon fa grups distöfik sis timäds rujenavik. Bal fösilas Rumänik - maxül mana daülik - pedäton bäldotü yelas za 34.000-36.000, o.b. as fösil menik vönädikün jünu in Yurop petuvöl.
[redakön] Elän Dacia
Ün 513 b.K., suludü flumed Donau, tribütafed elas Getae pävikodon fa lampör Persänik Darius Gretikan dü krigagoläd omik ta els Skythes (Herodotos IV.93). Tumyel za lafik pos atos, els Getae (latino Daci pänemöls) dönu pävikodons fa Romänans cifamü lampör Trajanus dü krigagoläds tel de 101 jü 106 p.K.; zänadil regäna onsik ävedon Provin Romänik labü nem Dacia. Krigagoläds gotas in Balkän ün 238-269 (de prim timäda nenreiga militik jü lekomip di Naissus) ämütons lampöri Romänik ad votanoganükon provini Dacia nulik suludü flumed Donau, ninü elän Moesia Löpik büik.
[redakön] Rumän ün Zänodatimäd
Ün 271, u ba ün 275, milit ä reiganef Romäniks älüvons provini Dacia, kel täno pänüfalon fa gots. Gots älödons kobü belödanef topik jü tumyel 4id, kü pöp nomadik: els Huns älükömon. Els Gepidae ed els Avars äreigons Transilväni jü tumyel 8id, pos kelos Bulgaränans äläükons ziläki Rumäna nulädik lä lampörän oksik jü 1018. Transilvän äbinon dil Reigäna Macaränik de tumyel 10-11id jü tumyel 16id, kü Plinän Transilväna päfomon.
Els Pechenegi, els Kumani (ü Polovzi) ed els Uzi leigo pämäniotons in kronigs jenavik dö ziläk Rumänik, jü fün Plinäna Valakänik fa Basarab Iid ün tumyel 13id, ed ut Plinäna Moldavänik fa Dragoş ün tumyel 14id. Dü Zänodatimäd, Rumänans älifons in Plinäns Rumänik nesekidik bal - Valakän e Moldavän - ed in Plinän Transilvänik, fa Macarän päreigöl.
Ün 1475, hiel Ştefan cel Mare (= Ştefan Gretikan) se Moldavän ädagetom vikodi veütik ta Türkänans (Lekomip di Vaslui). Too Valakän e Moldovän pianiko äsumätöfikons Lampöre Türkänik dü tumyels 15-16id; ävedons (Valakän ün 1476, Moldavän ün 1514) tats tripipelöl, e fino äperons liväti oksik ün tumyel 18id.
Balan regas Macaränik veütikün, hiel Matthias Corvinus (Rumänapüko: Matei Corvin), kel äreigom de 1458 jü 1490, pämotom in Transilvän. Palecedom as Rumänan fa Rumänans sekü fat Rumänik oma, hiel Iancu de Hunedoara (Macaränapüko: Hunyadi János), ed as Macaränan fa Macaränans kodü mot Macaränik oma. Ün 1541 ye Transilvän ävedon Plinän sumätöfik Lampöräne Türkänik pos Lekomip di Mohács.
[redakön] Prims Rumäna nulädik
Hiel Mihai Viteazul (Mihai Kuradikan, 1558-1601) äbinom Plin Valakäna (1593-1601), Transilväna (1599-1600) e Moldoväna (1600). Finü reigüp omik Plinäns kil balidnaedo päbalons sumätöfü reigan ot.
Ün 1775, Monäk elas Habsburg äläükon dili nolüdik Moldaväna: Bukovän lä läns okik, e Lampörän Türkänik dili sulüda-lofüdik: Budjak. Ün 1812, Lampörän Rusänik äsumon dili lofüdik ona: Besarabäni, dil kelas pägegivon dub Baiäd di Paris yelü 1856, pos Krig Krümäna.
Finü tumyel 18id, Monakän elas Habsburg ädüton oke Transilväni as dil utosa, kelos övedon poso Lampörän Lösteränik. Timü Monäk Telik: Lösterän-Macarän (1867-1918), Rumänans in Transilvän äbelifons sumätükami sevärik dub bolit Macaränüköl reiganefa.
[redakön] Regän Rumänik
Tat Rumänik nulädik päfomon sekü balam Plinänas Moldavänik e Valakänika ün 1859 fa hiel Alexandru Ioan Cuza se Moldovän, kel älasumom tituli: domnitor. Päplaädom ün 1866 fa Plin Karl di Hohenzollern-Sigmaringen, kel äsevädikom as Plin Carol Rumäna. Dü Krig Ruso-Turkänik, Rumän äkomipon flanü Rusän; dub Baiäd di Berlin yela 1878, Rumän päzepon as tat livätik fa Nämädaläns Gretik. Tökü gegiv Rusäne ziläkas kil, kelis igegeton Moldavän pos Krig Krümana ün 1852, Rumän ädüton oke Dobrocäni. Ün 1881, Plinän pälöpükon ad Regän, e Plin Carol ävedom Reg Carol balid.
Rumän äkompenon pö Volakrig Balid flanü el Entente Kilik. Krigagoläd Rumänik ye äfinikon katastrofiko pro Rumän: Nämädaläns Zänodik äkonkerons dili gretikün läna ed äfanäbükons ud ädeidons pluamanumi militanas onik ünü muls fol. Finü krig Lösterän-Macarän e Lampörän Rusänik idäfalons, kelos ädälon Besarabäne, Bukoväne ed Transilväne ad balön okis ko Regän Rumänik ün 1918. Sekü Baiäd di Trianon yela 1920, Macarän pädönujaföl äklemon flagis valik dö gitäts ä tituls tefü ziläk Rumänik nulik at.
[redakön] Rumän dü Volakrig Telid
Ün 1940, Balatam Sovyätik äkoupon Nulüda-Bukoväni e Besarabäni, Macarän äkoupon Nolüda-Transilväni, e Bulgarän äkoupon dil sulüdik Dobrocäna. Reg büdanik sevärik: Carol 2id äklemom diniti oka ün 1940 e päplaädom fa Tat Legionik Netik (Rumänapüko: Statul Naţional Legionar), kel ädilon nämädi vü General Ion Antonescu e Galedanef binü Fer (Rumänapüko: Garda de Fier). Pos muls anik, el Antonescu idistukom nämädi Galedanefa, ed ün yel äsököl Rumän äprimon ad komipön flanü Nämädaläns Xaba. Dub nüfal Balatama Sovyätik fa Xab, Rumän ägegeton Besarabäni e Sulüda-Bukoväni, cifamü General Antonescu. Deutän ägevon Rumäne i topädi: Transnistria.
Reigam ela Antonescu älabom rouli in el Shoa (Holokaust), äsökölo boloti Netasogädimik (Natsik) sumätükama e deidama Yudanas e, ma mafäd läs gretik, Ziganas. Bai nunod ün 2004 päpüböl fa komitetanef picälöl fa läxpresidan Rumänik Ion Iliescu, cifamü hiel Elie Wiesel, reiganef Rumäna ädöbikon demü disin e dadun sasena Yudanas za 280.000-380.000, ledino in topäds lofüdik, kelis Rumän ägegeton ud äkoupon in Balatam Sovyätik ed in Moldavän.
Ün tobul yela 1944, el Antonescu päsäcälom e päfanäbükom fa Reg Mihai Balid. Rumän äklemon Xabi ed älükömon lü Nämätaläns Pebalöl, ab roul onik pö vikod ta Deutän Natsik no päzepon dub Püdakongred di Paris yela 1947.
[redakön] Rumän Kobädimik
Du Milit Redik nog äbinon in län ed älabon belödanis nämäti de facto, kobädimans e palets flenik omas ädagetons 80% vögodas pö daväl Rumänik yela 1946, medü tolatam vögodas, nosükam e balam pämütöl paletas neflenik, e so äbitons as näm gretikün. Ün 1947, Reg Mihai äsädünükom oki ed älüvom läni.
Rumän pälesagon repüblik, ed äblibon dis reig militik ä konömik Balatama Sovyätik (BSRS) jü fin yelas 1950. Ün tim at, liegs natik Rumäna päfrutidons medü baiäds SovRom: kompenäts dilo Rumäniks ä dilo Rusäniks päfünöls ad maskarön frutidami liegas Rumänik fa Balatam Sovyätik, ed i medü krigagivulots tumödik päpelöl fa Rumän. Mödikans päfanäbükons vilädiko sekü kods bolitik, konömik u nesevädiks: fanäbs in leseatöps, lomofanäbs, momofäbs, e r. Fanäbs bolitik i päpladons ini malädanöps lanivestigik. Täxets difik numa fanäbas dabinons, de 60.000-80.000 jü balions tel. Ädabinons tummilats jenetas deidamas, tomamas e midunas votik tefü pösods valasotik, taans bolitik ed i tatätans kösömik. Pluamanum fanäbas bolitik ye pälivükons dub soköd pardas yelü 1962-1964.
Duinod gudik bal timü reig Sovyätik äbinon stäänükam te valemik reidinola. Votafomam dugälik at ye no pädugädon fa daglof konömavik e bolit zifükamik sümiks: ti laf lödanefa Rumänik (47.3%) lifons in länäd.
Pos moükam päbaiädöl milita Sovyätik ün 1958, Rumän äprimon boliti nesekidik lönik oka. Rumän äkrütom nämiko nüfali Tsyego-Slovakäna fa BSRS pädugöl ün 1968 (Rumän äbinon limatat teik Baiäda di Warszawa, kel no äkompenon pö nüfal at), laidabini tefas diplomatik ko Israelän pos Krig Mäldelik yela 1967 (nogna limatat teik Baiäda di Warszawa, kel äbiton so), davedükami tefas konömavik (ün 1963) e diplomatik (ün 1967) ko Fedarepüblik Deutäna, e r. Zuo, sekü kosams gudik ko läns larabik (e ko NLP), Rumän äfägon ad labön rouli veütik pö püdaspikots vü Israelän, Lägüptän ed NLP (a.s. pö visit ela Sadat in Israelän).
Period brefüpik benolaba konömavik tefädik ä maifäl bolitik äsökon jüesa prim yelas 1970. Du foginänadebs Rumäna äglofons vifiko vü yels 1977 e 1981 (de dolars-TP 3.000-balion jü 10.000-balion), flun finenanoganas bevünetik äs Volabank u Monafund Bevünetik (MFB) ägretikumon ed äkonflitikon ko bolit konömavik nesekidik hiela Nicolae Ceauşescu. El Ceauşescu fino äprimon proyegi ad gepelön debis valik (kels päfipelons ün 1989, brefüpo bü säcäl oma). Ad rivön zeili at, ämütom sludis, kels äpöfükons Rumänanis ed älefenükons konömi Rumänik. Änämükom poldatati Rumänik ed ämütom pösodöfakulti, kel ädugon lü säcäl e deidam omiks dü Levolut Rumänik yela 1989.
[redakön] Rumän sis 1989
Pos säcäl ela Ceauşescu, Savafront Netik (Rumänapüko: Frontul Salvării Naţionale ü FSN), grup läxlimanas Paleta Kobädimik cifamü hiel Ion Iliescu, äsumon nämädi ed äduinon votastidis demokratik anik. Toä FSN ägebon nünamamedömis tatik valik ad säkredabükön taami alseimik, palets veütik anik perioda bükrigik äfägons ad dönufomön okis pos nedabin lunüpik, äs PNŢCD (Partidul Naţional Ţărănesc Creştin Democrat: Palet Netik Feilanik Demokratik), PNL (Partidul Naţional Liberal: Palet Netik Veitacedik) e PSDR (Partidul Social Democrat Român: Palet Sogädik Demokratik Rumänik).
Daväl balid pos levolut pänemon Duminica Orbului (Sudel Bleinälana) e pälecedon as nedemokratik fa gasedem vesüdik e fa taam bolitik Rumänik. El Ion Iliescu älasumom nämädi me pluamanum legretik (85% vögodas). Ün prilul yela 1990, protest ta seks daväla äprimon su Piad Nivera in Bucureşti. Protestans äkusadons eli FSN as päfomöl fa läxlimans poldanefa bolitik kobädimik: el Securitate, kels isabotons daväli. Protestans ävilons fakipön de lif bolitik läxlimanis veütik valik Paleta Kobädimik. Protest at äglofon vifiko, e pänemon fa el Iliescu, dat pönenkonfidikon, as el Golaniada (de vöd Rumänapükik: golan = midunan, nenleodükan). Protest primo püdik at ye ämäpetikon, e posä poldanef no iplöpon ad dönuleodükön protestanis, el Iliescu ävokom „manis gudavilik“ ad kömön e jelodön eli Bucureşti. Kolatameinans se fälid flumeda Jiu älükömoms ini Bucureşti ön mod äsüpädölo leodik tü yunul 14id ed ästöpädoms protesti medä äflapons valikanis su Piad Nivera. Dun mäpetik at, kel pämemon as Mineriada (= Meinanagoläd) yunula, ädälon ele Iliescu ed ele FSN ad lailabön nämädi jü 1996.
Dästur ela FSN ädavedükon paletis bolitik nulik anik, bevü kels el PD (Partidul Democrat: Palet Demokratik), eli PDSR (Partidul Democrat Social Democrat Român: Palet Demokratik Sogädimik Rumänik, poso PSD) ed eli APR (Alianţa pentru România: Lefed pro Rumän).
Palets sogädimik stabü le FSN äguverons Rumäni de 1990 jü 1996 dub grupams distöfik labü el Ion Iliescu as dugan. Siso äjenons guveravotikams demokratik kil: ün 1996, taam demokratik e dugan onik: hiel Emil Constantinescu ägetons nämädi; ün 2000 Demokratans Sogädimik ägegetons nämädi ed el Iliescu nogna ävedom presidan; ed ün 2004 hiel Traian Băsescu pädavälom presidan. Guveranef päfomon fa slopans presidana (Lefed Dreptate şi Adevăr: Gid e Verat) ed i fa limans Paleta Dakipiälik e Paleta Macaränik.
Rumän pos Krig Koldöfik ägudükumon tefis okik ko Yurop Vesüdik: ün 2004 ävedon limatat ela NBNL. Ya ün yunul yela 1993 äbegon limanami Balatama Yuropik (BY). Ün 1995 ävedon Kosädatat ela BY, ün 2004 Limatat Ovedöl, e tü 2007 yanul 1id limatat.
[redakön] Guveramod e Bolit
Rumän binon repüblik demokratik ti-presidik (o.b. in kel nämät padilon fa presidan e ministeral). Presidan padavälon dub vogödam valemik e lödon in Ledom Cotroceni. Pos votikams stabalonik yela 2003, presidüp binon yels lul (büo äbinon yels fol). Guveranef Rumänik, kel topon in Ledom Victoria, pacifon fa ministeral, kel cälon ministeranis votik, e kel binon ti ai cif paleta u lefeda, kel labon belödanis pluamanumi in dail. If palet nonik labon belödanis pluamanumi, tän presidan it cälon ministerali. Bü prim calüpa okik, guveranef muton pazepön fa dail.
Dil lonilonöl guveranefa, sevädik dub nem Parlamentul României (Dail Rumäna), binädon me cäms tel: el Senat (Senät) labü limans 137, ed el Camera Deputaţilor (Cäm Depütäbas) labü limans 332. Limans cämas bofik padavälons ma sit pladulama proporik gebü paletaliseds.
Gitädasit no sekidon de dils votik guveranefa e binälon in sit veütaleodik cödalefas, kela sömit binon el Înalta Curte de Casaţie şi Justiţie (Cödalef Löpik Nosükama e Gitäda): cödalef löpikün Rumäna. Dabinons i lapelacödalefs, cödalefs ziläkik e cödalefs topik. Gitädasit Rumänik paflunon vemo fa sit Fansänik (a.s. pastabon su lon sifik).
[redakön] Votastid gitädik
Stäänikam gretik stitas topik evedon pat so veütik volabolita pos Volakrig Telid, das no dalon panedemön. Votikam at ejafon neodi, das nets ölonedikons ad sits nulik büä ökanons kompenön pö nogans nulik. BY binon nogan bevünetik, kel äbinükon boliti okik medü baiäds ömik bevü nets difik mödik. Toä binon limatat ela BY, Rumän nog nedon jenükön votikamis fa BY paflagölis, kelos oyufon kevobe gitädik vü Rumän e limatats votik, ed i oyufon Rumäne pö komip ta krim. Ün tim at (2007), gitädasit Rumänik nog pavotükon.
[redakön] Votastid lonilonöl
El Curtea Constituţională (Cödalef Stabalonik) gididon tefü baiäd lonas e nomas tatik ko Stabalon Rumänik: lon staböfik läna. Pänüdugöl ün 1991, stabalon kanon pavotükön teiko dub slud davälik (referendum) lödanefa; votükam lätik äjenon ün 2003. Cödalef Stabalonik Rumänik pastabon su Konsälalef Stabalonik Fransäna: binädon me cödals zül, kels labons belödanis calüpi no dönuovik yelas zül. Bai votükam yela 2003, sluds Cödalefa Stabalonik no kanon pasädunön fa dail.
[redakön] Taledav
Labü km² 238.391, Rumän äbinon län gretikün Yuropa Sulüda-Lofüdik, e labon belödanis pladi 12id liseda länas gretikün Yuropa. Flumed: Danube (Dunărea) fomon dili veütik mieda Rumänik ko Särbän e Bulgarän. El Danube kobikon ko flumed Prut, kel fomon miedi ko Repüblik Moldaväna. El Danube nog in topäd Rumäna flumon ini Mel Blägik, us fomölo deltadi gretikün Yuropa, atimo resärfot lifavik in Volagerotalised kodü lifadistöf onik. Flumeds gretikün plä el Danube binons el Siret, kel flumon love Moldavän, el Olt, kel flumon se belem Carpaţi lofüdik ini Oltenia, el Tisa, kel fomon dili mieda Rumänik ko Macarän, el Mureş, kel flumon da Transilvän de Lofüd lü Vesüd, ed el Someş.
Topäd Rumäna padilons za leigo bevü bels, lubels e kamaläns. Belem Carpaţi miedeton zänodi Rumäna: degfol sömitas onik binons geilikum ka mets 2.000. Bel geilikün Rumäna binon el Moldoveanu (mets 2544). In Rumän Sulüda-Zänodik belem Carpaţi smalikon lüodü kamaläns di Bărăgan. Distöf taledavik Rumäna äkodon i distöfi lifavik e planavik. Is lifon grup gretikün beras brünik in Yurop, e bid kapreola: el chamois belödon belemi Carpaţi in zänod Rumäna.
[redakön] Dilam guverik
Rumän padilon ad judeţe (ziläks) foldegbal sa zif Bucureşti, kel binon guverabalat lönik oka. Ziläk alik paguvon fa consiliu judeţean (konsälanef ziläkik), kel gididon tefü dins topik, ed i fa prefätan, kel päcälon fa zänareiganef ab no kanon binön liman paleta bolitik seimik. Ma sökaleod lafabik, ziläks Rumänik binons:
|
|
|
|
|
Plä ziläks, län padilon i ad daglofatopäds jöl, kels no labons belödanis gitodis guveranik, ab pagebons pro noganükam daglofaproyegas topik e pro diseins statitavik.
Rumän padilon i ad komots 2686, kels binons topäds länädik, ed ad zifs 265. Komots e zifs labons belödanis konsälanefis lönik okas e pacifons fa sifal (primar). Lezifs veütikum labons belödanis stadi ela municipiu (lekomot), kelos gevon ones nämädi guverik gretikum pö dins topik. Stabü lödanefinumam yela 2002, lezifs gretikün deg (labü lekomotastad) binons:
| # | Lezif | Lödanef | Ziläk |
|---|---|---|---|
| 1. | Bucureşti | 2,082,334 | no dabinon |
| 2. | Iaşi | 320,888 | Iaşi |
| 3. | Cluj-Napoca | 317,953 | Cluj |
| 4. | Timişoara | 317,660 | Timiş |
| 5. | Constanţa | 310,471 | Constanţa |
| 6. | Craiova | 302,601 | Dolj |
| 7. | Galaţi | 298,861 | Galaţi |
| 8. | Braşov | 284,595 | Braşov |
| 9. | Ploieşti | 232,527 | Prahova |
| 10. | Brăila | 216,292 | Brăila |
[redakön] Konömav
Labü PNV (Prod Ninik Valodik) a kap (stabü RNL - Remanämädaleig) valodü dolars-TP 9.446 ün 2006, Rumän palecedon as konömav stabü lemeseds löpa-zänodakladik, sis 2007 bal limatatas Balatama Yuropik. Pos fin timäda kobädimik ün 1989, Rumän äbelifon degyeli nelaida e läsikama konömavikas, dilo sekü dustods nenulädik e def votastidas binodik. Pos yel 2000 ye konömav Rumänik päceinon ad konömastad labü laid konömavik tefädik, glof löpik e nenvob smalik. Ün 2004, PNV äglofon mö 8,4%, bal glofas gretikün in Yurop. Do glof at älafikon ad 4,1% ün 2005 (cifo sekü tuvatams in topäds feilik veütik), dü foldils balid kil yela 2006 glof dönu älöpikon ad 7,8%. Nenvob in Rumän valodon 5,0% ün setul yela 2006, kelos binon tefädo smalik leigodü läns gretik valik Yuropa soäs Polän, Fransän, Deutän e Spanyän. I foginänadebs binons tefädo donik (20,3% ela PNV).
Seveigots ägretikumons vifiko ün yels lätik kil. Seveig äglofon mö 24,8% ün foldil bal yela 2006. Seveigots cifik Rumäna binons klots e vivots, cinem dustodik, blumot leäktrik e leäktronik, prods metalavik, krüdamaters, toods, blumot militik, nünömaprograms, pötekamavikos, kiemavikos, e prods feilik (fluks, härbats e flors). Ted foginänik tefon cifadilo limatatis Balatama Yuropik, pato Deutäni e Litaliyäni. Binos ye säkädik, das Rumän nüveigon 37% plu, kas seveigon.
Pos privatükams mödik finü yelas 1990 e primü yelas 2000, flun guveranik ini konömastad Rumänik äsmalikumon, ävedölo boso läs ka in läns votik mödik Yuropa. Ün 2005, guver hiela Călin Popescu-Tăriceanu äplaädon tripami progedöfik me tripam no votiköl. Rumän äbinon sekü atos bali fiskodaböladi donikün Yurop, kelos ekeblünon lü glof konömava privatik. Alo konömav pastabon fa düns, kels fomon eli 54,9% ela PNV, toä i distod e feil keblünons no püliko (35,0% e 10,1% ela PNV). Za 31.6% lödanefa Rumäna pavobükon pö feil e prodam staböfik, kelos pluon leigodü läns votik te valiks Yuropa. Lemesed zänodik valodik a mul in Rumän binon lei 1.280 ün novul yela 2006, kelos leigon ko yurods 353,96 (dolars-TP 468,11) ma cänakursüds bevünetik, u ko dolars-TP 810,45 stabü remanämädaleig.
[redakön] Lödanef
[redakön] Netagrups
Bai numam yela 2002, Rumän labon belödanis 21,680,974 lödanis. Soäs läns valik Yuropa Sulüda-Lofüdik, lödanef Rumäna luveratiko osmalikumon bosilo sekü nepluikam numa motedas. Rumänans binons 89,5% lödanefa. Grups nepluamanumik veütikün binons Macaränans (6,6% lödanefa) ed els Roma (Zigans, 2,5% lödanefa). Macaränans, kels lödons cifadilo in Transilvän, fomons pluamanumi in ziläks Harghita e Covasna. Lurkayänans, Deutänas, Rusänans, Bulgaränans, Türkänans, tatarans, Särbänans, Slovakänans e Polänans, ed i grups smalikum votik, fomons eli 1,4% retöl. Lödanefadensit läna in valem ätelikon sis 1900, ab, distü läns zänodayuropik votik, spad saidon nog pro lödanefaglof pluik. Densitanums valemik ye klänedons distöfi topik veütik. Lödanefadensit binon klüliko löpikün in zifs, kamaläns (geilotü läs ka m 300) labons belödanis densitanivodi sököl (pato in topäds, kö feilam vemöfik paplägon, u kö motedanivod ai äbinon löpik, a.s. Nolüda-Moldavän e „kontagatopäd“ nilü belem Carpaţi). In topäds geilikum (m 300-1000), kö dabinons minaliegs, bimagads, viditagads e bälätöps mödiks, lödanefadensit binon donikün.
[redakön] Püks
Pük calöfik Rumäna binon Rumänapük: pük lofüda-romenik, kel röleton ko püks Fransänik, Litaliyänik, Spanyänik e Portugänik. Romänapük paspikon as lomapük fa 91% lödanefa. Macaränapük ed el Roma (Ziganapük) binons püks nepluamanumik veütikün, päspiköls tefädo fa 6,1% e 1,1% lödanefa. Jüesa yels 1990 ädabinon i num no pülik Saxanas Transilvänik Deutänapükik; nu mödikans esetevons ini Deutän, jenöfot kelik elüvon Deutänapükanis te 45.000 in Rumän. In tops, kö pöp nepluamanumik binon plu 20% lödanefa, pük pöpa at kanon pagebön fa guver e cödasit notidiks; i dugäl e topanemaplatäds in pük at pagivons fa guveranef.
Linglänapük e Fransänapük binons püks foginänik suvüno palärnöls in juls. Rumänans za lulbalion spikons Linglänapüki e plu folbalion Fransänapüki; al pükas Deutänik, Litaliyänik e Spanyänik labon belödanis spikanis plu balion. Büo Fransänapük äbinon pük foginänik veütikün in Romän, ab nu Linglänapük egeton rouli at. Sekü atos Linglänapükinolans Rumänik binons suvüno yunikün ka Fransänapükinolans. Rumän ye laibinon limatat ela Francophonie (nogan länas Fransänapükik) ed älotidon sömitakobikam onik ün 2006.
[redakön] Rels
Rumän binon tat nerelik, kludo no labon belödanis reli calöfik. Rel veütikün binon Glüg Lortodoxik Rumänik, kelas slopans fomons eli 86,7% lödanefa, bai numam yela 2002. Rels veütik votik binons Rumakatulim (4,7%), Protästim (3,7%), grups di Pentekostes (1,5%) e Glüg Grikokatulik Rumänik (0,9%). Rumän labon belödanis i nepluamanumi slamik smalik (67.500) ab jenaviko veütiki in Dobrocän, cifadilo binädol me mens rigiko Türkänik. Bai seks lödanefinumama yela 2002, dabinons i Yudans 6.179 e mens nenrelik 23.105. Mens 11.734 no ävilons gespikön.
[redakön] Zäladels netik
Kritid e pasat pazälons as zäladels nenvobik calöfik. Distü Glügs Lortodoxik Lofüdik votik, Glüg Lortodoxik Rumänik zälon kritidi ün dekul 25id; lobedon ye plagis lordotoxik lofüdik valemik tefü dät pasata. Zäladels (nenvobik) calöfik binons: Nulayeladel (yanul 1id), Vobadel (mayul 1id), e Netadel Rumäna (dekul 1id, Del Balama). Ün kritid e vobadel, büsidöps kösömiko färmons dü dels plu bal.
Zäladels läs veütik, ab nomöfiko pazälöls, binons: Mărţişor (mäzul 1id), pö prim florüpa, e Vomadel Bevünetik (mäzul 8id). Büsidöps mödik dälons jivobanes ad no vobön ün Vomadel Bevünetik. Zäladels foginänik anik evedons atimo popätik in Rumän, soäs samo lelöfäbadel (Valentine's Day, febul 14id).
[redakön] Kuliv
Kuliv Rumäna binon liegik ä distöfik. Äs Rumänans it, i kuliv Rumänik pamiedeton binälo as kolkömapün topädas kil: Zänoda-Yurop, Lofüda-Yurop e Balkän, ab no kanon paninükön teiko ini ons.
[redakön] Literat e musig
Lebuks klatädik literata Rumänik älaibinons vemo nesevädik plödü Rumän. Hiel Mihai Eminescu: poedan tumyela 19id palöfom nog vemo in Rumän, kobü „klatädans veratik“ anik votik äs hiel George Coşbuc. Yel levolutik: 1848 älabon belödanis sekis okik in Plinäns Rumänik ed in Transilvän, e se levoluts lautans nulik tumyela 19id ädavedons: hiel Mihail Kogălniceanu (lautan, bolitan ä ministeral balid Rumäna), hiel Vasile Alecsandri (bolitan, dramatan ä poedan), hiel Andrei Mureşanu (notükan ä lautan netahüma atimik Rumäna) e hiel Nicolae Bălcescu (jenavan, lautan ä levolutan).
Lautans klatädik votik, kelas lautots nog vemo pareidons in Rumän, binons: dramatan Ion Luca Caragiale (Teatöp Netik di Bucureşti panemon calöfiko stimü om) e hiel Ion Creangă (sevädik sekü konots oka pro cils).
Vobots noatädana: George Enescu sevädons lä Rumänans: mödikans cedons omi musigani netik okas. Musigalef netik di Bucureşti panemon stimü el Enescu.
Literat Rumänik edageton enu sevädi semik plödü Rumän. Dub tradutam ini püks votik, lautans nulädik äs hiels Eugen Ionescu, Mircea Eliade, Emil Cioran e Mircea Cărtărescu aiplu pöpätikoms in Fransän, Deutän e Litaliyän.
[redakön] Bumav
Su Lised Volagerotas ela UNESCO binons ans topas balikün Rumäna soäs vilags Saxanik labü glügs pefortifüköl in Transilvän, glügs pepänöl Nolüda-Moldaväna labü freskods plödik e niniks lejöniks, glügs boatik di Maramureş, boatabumots labü pats stüla gotik, fortif di Sighişoara e fortifs di Dacia lä belem di Orăştie. Ün 2007, zif Sibiu obinon Kulivacifazif Yuropa kobü zif Luxembourg.
[redakön] Gasedem e Televid
El Reporters without Borders (Gasedans nen Mieds) givülon Rumäne pladi 58id su Volalised Länas ma Gasedemalib: nivod ot, keli ägetons Polän ed el Hong-Kong.
Televidakompenät notidik: Televiziunea Română, e broadöp notidik: Societatea Română de Radiodifuziune dünons läne lölik e labons belödanis i programis bevünetik. Tat Rumänik dalabon belödanis i nunaganeti notidik: ROMPRESS. Nünam privatik patuvon lä kompenäts äs els Intact Media Group, Media Pro, Realitatea Media, Ringier, SBS Broadcasting Group, Centrul Naţional Media, e kompenäts smalikun nesekidik votik. Kabatelevid gebidon in tops mödik, igo in vilags anik, e lofon plä kanads netik i kanadis patik e jäfüdik mödik se foginän. Broadöps-FM tegons zifis te valikis, e pluamanum onas ledutons lü broadöpagrups netik. In valem reid delagasedas nepluikon pianiko sekü mäted ko televid e bevüresod. Gasedils e spotagaseds netik labons belödanis reidanefi gretikün. In zif gretik alik dabinon pu gased topik bal, kel kösömiko nünon i dö län lölik. Sis 1998 dabinon Konsälanef Gasedemik, lü kel duton num gretik periodapübotas.
[redakön] Spot
Turan: Nadia Elena Comăneci äbinof balan, kel ägeton seki nendöbik: „deg“ dü Pleds Lolümpik yela 1976. Bäldotü yelas deglul, ägetof i könis goldik kil, largentik bal e bronsötiki bali. Benoseks ofik äfovons in Pleds Lolümpik yela 1980, kü ädagetof könis goldik tel e könis largentik tel.
Tänitipledan: Ilie Năstase binon spotastelan bevüneto sevädik votik Rumäna. Ägaenom titulis anik ela Grand Slam, e degtelatis mätemas votik; äbinon benosekik i pö päropledam. Rumän ärivon kilna mätik lätik ela Davis Cup.
Futaglöpäd binon pöpätik in Rumän. Pledan sevädikün in foginän binom el Gheorghe Hagi, kel äpledom pro els Steaua Bucureşti (in Rumän), Real Madrid, FC Barcelona (Spanyän) e Galatasaray (Türkän), bevü votiks. El Steaua Bucureşti äbinon futaglöpädaklub balid Lofüda-Yuropa, kel ägaenon tutili prästigik ela Champions Cup Yuropik ün 1986.
Do ba no plu so nämik asä äbinon ün paset, kvip netik Rumänik ela Rugby ekompenon jünu pö al elas Rugby World Cup.
Categories: Läns | Läns in Yurop | Rumän
