พระมเหสี เจ้าจอม พระราชโอรส และ พระราชธิดา ในรัชกาลที่ ๔

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชโอรส-ธิดา ทั้งหมด ๘๒ พระองค์ พระนามของพระราชโอรส-ธิดานั้น ทรงเลือกพระราชทานด้วยพระองค์เอง ทั้งยังทรงผูกดวงพระชะตากำกับคาถาพระราชทานพรไว้ด้วยทุกพระองค์ มักจะทรงตั้งพระนามพระราชโอรสธิดาที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเดียวกัน คล้องจองเป็นชุด เช่น

• จุฬาลงกรณ์-จันทรมณฑล-จาตุรนต์รัศมี-ภาณุรังษีสว่างวงศ์
• อุณากรรณ-เทวัญ-สุนันทา-สว่างวัฒนา-เสาวภาผ่องศรี-สวัสดิโสภณ

สารบัญ 1 พระภรรยาเจ้า 1.1 พระอัครมเหสี 1.1.1 สมเด็จพระนางเจ้า โสมนัสวัฒนาวดี 1.2 พระมเหสี 1.2.1 สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี 1.2.2 พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย 2 เจ้าจอมมารดา 2.1 สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม) 2.2 เจ้าคุณจอมมารดาสำลี 2.3 เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แสง ปาลกะวงศ์ 2.4 เจ้าจอมมารดาน้อย 2.5 เจ้าจอมมารดาแพ 2.6 เจ้าจอมมารดาพึ่ง(ผึ้ง) 2.7 เจ้าจอมมารดาจันทร์ 2.8 เจ้าจอมมารดาเทื่ยง 2.9 เจ้าจอมมารดาตลับ 2.10 เจ้าจอมมารดาเอี่ยม 2.11 เจ้าจอมมารดาเกศ (เกษ) 2.12 เจ้าจอมมารดากลิ่น 2.13 เจ้าจอมมารดาบัว 2.14 เจ้าจอมมารดามาไลย 2.15 เจ้าจอมมารดาสังวาลย์ 2.16 เจ้าจอมมารดาเอม 2.17 เจ้าจอมมารดาหรุ่น 2.18 เจ้าจอมมารดาแก้ว 2.19 เจ้าจอมมารดาโหมด 2.20 เจ้าจอมมารดาหุ่น (ท้าวทรงกันดาล) 2.21 เจ้าจอมมารดาดวงคำ 2.22 เจ้าจอมมารดาเขียน 2.23 เจ้าจอมมารดาชุ่ม 2.24 เจ้าจอมมารดาเพ็ง 2.25 เจ้าจอมมารดาเหม (ท้าวสมศักดิ) 2.26 เจ้าจอมมารดาวาด (ท้าววรจันทร์) 2.27 เจ้าจอมมารดาห่วง 2.28 เจ้าจอมมารดาแสง 2.29 เจ้าจอมมารดาสุ่น (ท้าววนิดาพิจาริณี) 2.30 เจ้าจอมมารดาหว้า 2.31 เจ้าจอมมารดาเชย 2.32 เจ้าจอมมารดาพุ่ม 2.33 เจ้าจอมมารดาอิ่ม (ท้าวศรีสัจจา) 3 เจ้าจอม 4 พระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งได้เสด็จเถลิงราชย์สมบัติ 5 พระนามกรมพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ 6 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น ๔ เจ้าฟ้า ซึ่งทรงกรม 7 พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ ที่ได้ทรงกรม 8 ดูเพิ่ม 9 เชิงอรรถ

[แก้] พระภรรยาเจ้า

[แก้] พระอัครมเหสี

รัชกาลที่ ๔ ทรงมีพระอัครมเหสีเพียงพระองค์เดียวคือ

[แก้] สมเด็จพระนางเจ้า โสมนัสวัฒนาวดี

สมเด็จพระนางเจ้า โสมนัสวัฒนาวดี ทรงเป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้รับสถาปนาเป็น พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี เมื่อมีพระชนมายุได้ ๑๘ พรรษา นับเป็นพระราชนัดดาที่ดำรงพระอิสริยยศเป็น พระเจ้าหลานเธอ เพียงพระองค์เดียวในรัชกาลที่ ๓

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ขึ้นเสวยสิริราชสมบัติ ก็จึงทรงสถาปนาพระนางเป็น สมเด็จพระนางเธอโสมนัสวัฒนาวดี พระนางนาฎบรมอัครราชเทวี ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๔ นับเป็นสมเด็จพระอัครมเหสีพระองค์แรก แต่ก็ได้ทรงดำรงพระอิสริยยศอยู่เพียง ๙ เดือนเท่านั้น ก็สวรรคต

ทรงมีพระราชโอรส ๑ พระองค์ เรียกกันโดยทั่วไปว่า สมเด็จเจ้าฟ้าโสมนัส ซึ่งสิ้นพระชนม์ในวันประสูติ

ในรัชกาลที่ ๖ มีพระบรมราชโองการให้ออกพระนามาภิไธยว่า สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ตามที่ทรงเป็นสมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๔ หากแต่มิได้เป็นพระราชชนนีในพระมหากษัตริย์รัชกาลต่อๆ มา

[แก้] พระมเหสี

นอกจากนี้ยังทรงมีพระมเหสี (พระภรรยาเจ้า) อีก ๒ พระองค์คือ

[แก้] สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี พระนามเดิม หม่อมเจ้ารำเพย ศิริวงศ์ ต่อมา คือ พระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ พระธิดาในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ ทรงเป็นพระราชนัดดาในรัชกาลที่ 3 ทรงเป็นอัครมเหสีพระองค์ที่สอง^[1] ประสูติเมื่อวันพฤหัสบดีที่วันที่ ๑๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๗๗ แต่พระองค์ก็ทรงมีพระชนมายุสั้นมาก เริ่มรับราชการในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตั้งแต่พระชนมายุได้เพียง ๑๘ พรรษา และเสด็จสวรรคตเมื่อวันจันทร์ ตรงกับวันที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๔ สิริรวมพระชนมายุได้ ๒๘ พรรษา [1]

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี ทรงมีพระราชโอรส-ธิดาทั้งหมด ๔ พระองค์เช่นเดียวกัน ดังนี้

• พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์) (พ.ศ. ๒๓๙๖-๒๔๕๓)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ (สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล โสภณภควดี) (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๐๖)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ์ (สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี) (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๔๓)
• สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช (สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์) (พ.ศ. ๒๔๐๒-๒๔๗๑)

[แก้] พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย

พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย (หม่อมเจ้าหญิงแฉ่ ศิริวงศ์) (พ.ศ. ๒๓๘๑-๒๔๕๗)ทรงเป็นพระกนิษฐาในสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี จึงทรงเป็นพระมาตุจฉาในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระเจ้าน้องยาเธอ น้องนางเธอร่วมพระมารดาตรัสเรียกว่า "น้าแฉ่" ส่วนพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ ตรัสเรียกว่า "ท่านแม่" ^[2] หลังจากที่พระเชษฐภคินีของพระองค์เสด็จสวรรคตแล้ว พระองค์จึงทรงเป็นพระมเหสีเพียงพระองค์เดียวในขณะนั้น และได้ทรงปกครองฝ่ายในสืบมา สังเกตได้จากการเสด็จออกรับแขกเมืองในฐานะ "ควีน" (รัชกาลที่ ๔ ทรงใช้คำว่าเจ้าฝ่ายใน) แต่อย่างไรก็ตามไม่มีการเฉลิมพระอิสริยยศให้สูงขึ้นแต่อย่างใด ทรงได้รับสถาปนาเป็นพระองค์เจ้าในรัชกาลที่ ๕ และเสด็จสิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖[2]

• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรรณิการ์แก้ว กรมขุนขัตติยกัลยา (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๒๕)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๙๐) (พระองค์เจ้าชายจิตรเจริญ)

[แก้] เจ้าจอมมารดา

[แก้] สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม)

สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม) (พ.ศ. ๒๓๘๒-๒๔๔๗) ธิดาท้าวสุจริตธำรง (นาค สุจริตกุล)และหลวงอาสาสำแดง (แดง) [3]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๑๖)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๖๖)
• สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี (พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระมเหสีพระองค์แรกในรัชกาลที่ ๕) (พ.ศ. ๒๔๐๓-๒๔๒๓)
• สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า (พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา) (พ.ศ. ๒๔๐๕-๒๔๙๘)
• สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ (พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี) (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๖๒)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ (พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๔๗๘)

[แก้] เจ้าคุณจอมมารดาสำลี

เจ้าคุณจอมมารดาสำลี (พ.ศ. ๒๓๗๘-๒๔๔๓) ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิชัยญาติ (ทัด บุนนาค) [4]

• พระองค์เจ้าชายแดง (พ.ศ. ๒๓๙๗ พระชันษา ๓ เดือน)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบงเบิกบาน (พ.ศ. ๒๔๐๒-๒๔๑๙)
• สมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี (พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๗๐) (พระองค์เจ้าหญิงสุขุมาลมารศรี พระราชเทวีในรัชกาลที่ ๕)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตนกิริฎกุลินี (พ.ศ. ๒๔๐๗-๒๕๐๑) พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ พระองค์รองสุดท้ายที่สิ้นพระชนม์

[แก้] เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แสง ปาลกะวงศ์

เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แสง ปาลกะวงศ์ ธิดาหม่อมเจ้านิ่ม และหม่อมฟัก ปาลกะวงศ์ (พระราชทานเพลิงศพ พ.ศ. ๒๔๗๓)[5]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประสานศรีใส (พ.ศ. ๒๔๐๗-๒๔๕๐)

[แก้] เจ้าจอมมารดาน้อย

เจ้าจอมมารดาน้อย (สิ้น พ.ศ. ๒๓๙๕) ธิดาพระอินทรอำไพ [6]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านพวงศ์ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส (พระองค์เจ้าชายนพวงศ์วรองค์เอก อรรคมหามกุฎ ปรมุตมราโชรส) (พ.ศ. ๒๓๖๕-๒๔๑๐)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุประดิษฐ์ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร (พ.ศ. ๒๓๖๗-๒๔๐๕)

[แก้] เจ้าจอมมารดาแพ

เจ้าจอมมารดาแพ (สิ้น พ.ศ. ๒๔๐๔) ธิดาพระสำราญหฤทัย (อ้าว ธรรมสโรช) [7]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ายิ่งเยาวลักษณ์ อรรคราชสุดา (พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๒๙)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพักตร์พิมลพรรณ (พ.ศ. ๒๓๙๗-๒๔๔๙)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๖๗)
• สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส (พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ) (พ.ศ. ๒๔๐๓-๒๔๖๔)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบัญจบเบญจมา (พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๓๕)

[แก้] เจ้าจอมมารดาพึ่ง(ผึ้ง)

เจ้าจอมมารดาพึ่ง ธิดาพระยาราชสงคราม (อิน อินทรวิมล) [8]

• พระองค์เจ้าชายทักษิณาวัฎ (พ.ศ. ๒๓๙๖-๒๓๙๗)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล กรมหลวงพิชิตปรีชากร (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๕๒)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมพลสมโภช กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๖๕)

[แก้] เจ้าจอมมารดาจันทร์

เจ้าจอมมารดาจันทร์ (สิ้น พ.ศ. ๒๔๔๘) ธิดาพระยาพิพิธสมบัติ (สุข สุขสถิต) [9]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี (พระองค์เจ้าหญิงทักษิณชา นราธิราชบุตรี พระภรรยาพระองค์แรกในรัชกาลที่ ๕ แต่มิได้จัดอยู่ในพระราชวงศ์ เนื่องจากทรงเสียสติหลังจากประสูติพระราชโอรส) (พ.ศ. ๒๓๙๕-๒๔๔๙)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงมัณยาภาธร (พ.ศ. ๒๓๙๗-๒๔๒๘)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุขสวัสดี กรมหลวงอดิศรอุดมเดช (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๖๘)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค กรมหมื่นทิวากรวงศ์ประวัติ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๕๘)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเทื่ยง

เจ้าจอมมารดาเทื่ยง (พ.ศ. ๒๓๗๔-๒๔๕๖) ธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) [10]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา กรมหลวงสมรรัตนสิริเชษฐ์ (พ.ศ. ๒๓๙๕-๒๔๗๔)
• พระองค์เจ้าชายเสวตรวรลาภ (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๐๒)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีนาคสวาดิ (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๕๖)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากมลาสเลอสรรค์ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๗๔)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากนกวรรณเลขา (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๖๑)
• พระองค์เจ้าหญิง (ประสูติเมื่อวันที่ ๓๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๒ สิ้นพระชนม์เมื่อมีพระชันษาได้ ๘ วัน)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าไชยานุชิต กรมหมื่นพงศาดิศรมหิป (พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๗๘)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแขไขดวง (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๗๒)
• พระองค์เจ้าชายจรูญฤทธิเดช (พ.ศ. ๒๔๐๘ สิ้นพระชนม์เมื่อมีพระชันษาได้ ๙ วัน)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์ (พ.ศ. ๒๔๐๙-๒๔๙๓)

[แก้] เจ้าจอมมารดาตลับ

เจ้าจอมมารดาตลับ ธิดาพระยาภูธราภัย(นุช บุณยรัตพันธุ์) [11]

• พระองค์เจ้าหญิง (ประสูติเมื่อวันที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๙๕ สิ้นพระชนม์เมื่อพระชันษา ได้ ๘ วัน)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๔๐)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ (พ.ศ. ๒๔๐๑-๒๔๒๒)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเอี่ยม

เจ้าจอมมารดาเอี่ยม (สิ้น พ.ศ. ๒๔๔๓) หลานพระยานุชิตชาญไชย (อ้น) [12]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีพัฒนา (พ.ศ. ๒๓๙๖-๒๔๑๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเกศ (เกษ)

เจ้าจอมมารดาเกศ

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงประภัศร (พ.ศ. ๒๓๙๗-๒๔๖๙)

[แก้] เจ้าจอมมารดากลิ่น

เจ้าจอมมารดากลิ่น (ซ่อนกลิ่น) (พ.ศ. ๒๓๗๙-๒๔๖๘) ธิดาพระยาดำรงค์ราชพลขันธ์ (จุ้ย คชเสนี) [13]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ (พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๖๘)

[แก้] เจ้าจอมมารดาบัว

เจ้าจอมมารดาบัว (สิ้น ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๔๑) ธิดาเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ณ นคร) [14]

• พระองค์เจ้าชายเฉลิมลักษณเลิศ (พ.ศ. ๒๓๙๘ พระชันษา ๒ ปี)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีสิทธิธงไชย กรมขุนสิริธัชสังกาศ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๕๓)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรไทยเทพกัญญา (พ.ศ. ๒๔๐๒-๒๔๔๙)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวัฒนานุวงศ์ กรมขุนมรุพงศ์สิริพัฒน์ (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๖๖)
• พระองค์เจ้าชายดำรงฤทธิ์ (พ.ศ. ๒๔๐๗ พระชันษา ๓ ปี)

[แก้] เจ้าจอมมารดามาไลย

เจ้าจอมมารดามาไลย หลานพระยาราชรองเมือง

• พระองค์เจ้าหญิง (พ.ศ. ๒๓๙๘ สิ้นพระชนม์หลังจากประสูติ ๑ เดือน)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสมอสมัยหรรษา (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๑๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาสังวาลย์

เจ้าจอมมารดาสังวาลย์ (พ.ศ. ๒๓๘๒-๒๔๕๖) ธิดานายศัลยวิชัย (ทองคำ ณ ราชสีมา) [15]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม (พ.ศ. ๒๓๙๙-๒๔๖๗)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทองแถมถวัลยวงศ์ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๖๒)
• พระองค์เจ้าชายเจริญรุ่งราษี (พ.ศ. ๒๔๐๓ สิ้นพระชนม์เมื่อมีพระชันษาได้ ๕ พรรษา)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาญจนากร (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๗๕)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเอม

เจ้าจอมมารดาเอม (พ.ศ. ๒๓๘๓-๒๔๕๖) ธิดาหลวงปราณีประชาชน [16]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนงค์นพคุณ (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๒๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาหรุ่น

เจ้าจอมมารดาหรุ่น (พ.ศ. ๒๓๘๔-๒๔๗๒) ธิดาพระยาอภัยพิพิธ (กระต่าย) [17]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรุณวดี (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๗๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาแก้ว

เจ้าจอมมารดาแก้ว (สิ้น พ.ศ. ๒๔๔๔) [18]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาณีรัตนกัญญา (พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๗๘)

[แก้] เจ้าจอมมารดาโหมด

เจ้าจอมมารดาโหมด (พ.ศ. ๒๓๘๒-๒๔๖๒) ธิดาพระยาราชสงคราม(อิน อินทรวิมล) [19]

• พระองค์เจ้าหญิงมณฑานพรัตน์ (พ.ศ. ๒๔๐๑ พระชันษา ๔ ปี)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา (พ.ศ. ๒๔๐๓-๒๔๗๕)

[แก้] เจ้าจอมมารดาหุ่น (ท้าวทรงกันดาล)

เจ้าจอมมารดาหุ่น ต่อมาได้ว่าราชการฝ่ายใน เป็น ท้าวทรงกันดาล เป็นผู้บังคับบัญชาพระคลังใน (พ.ศ. ๒๔๘๕ - ๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๖๖) [20]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ กรมพระสมมตอมรพันธ์ (พ.ศ. ๒๔๐๓-๒๔๕๘)

[แก้] เจ้าจอมมารดาดวงคำ

เจ้าจอมมารดาดวงคำ (เจ้าหนูมาน แห่ง เวียงจันทน์) (สิ้น พ.ศ. ๒๔๔๙) [21]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านารีรัตนา (พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๖๘)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐาสารี (พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๕๐๕) พระราชธิดาพระองค์สุดท้ายในรัชกาลที่ ๔ ที่เสด็จทิวงคตช้าที่สุด

[แก้] เจ้าจอมมารดาเขียน

เจ้าจอมมารดาเขียน (พ.ศ. ๒๓๘๕-๒๔๘๔) ธิดาท่านอัน และท่านอิ่ม สิริวรรณ [22]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรวรรณากร กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ (พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๗๔)

[แก้] เจ้าจอมมารดาชุ่ม

เจ้าจอมมารดาชุ่ม (พ.ศ. ๒๓๘๗-๒๔๔๖) ธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) [23]

• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (พ.ศ. ๒๔๐๕-๒๔๘๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเพ็ง

เจ้าจอมมารดาเพ็ง ธิดาเจ้ากรมเกาเหลาจีน [24]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านงคราญอุดมดี (พ.ศ. ๒๔๐๕-๒๔๗๔)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเหม (ท้าวสมศักดิ)

เจ้าจอมมารดาเหม (พ.ศ. ๒๓๘๓-๒๔๖๕) ธิดาพระอัคนีสร(พิณ)และขรัวยายแย้ม ต่อมาเจ้าจอมมารดาเหม ได้ว่าราชการฝ่ายในเป็น ท้าวสุภัติการภักดี เลื่อนเป็นท้าวอินทรสุริยา ว่าห้องเครื่องวิเศษ แล้วเลื่อนเป็นท้าวสมศักดิ์ ว่าการพนักงานทั้งปวง ในรัชกาลที่ ๕ [25]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์ (พ.ศ. ๒๔๐๕-๒๔๓๒)

[แก้] เจ้าจอมมารดาวาด (ท้าววรจันทร์)

เจ้าจอมมารดาวาด (พ.ศ. ๒๓๘๔-๒๔๘๒) ธิดาท่านสมบุญและท่านถ้วย ต่อมาได้ว่าราชการฝ่ายใน เป็นท้าววรจันทร์ มีหน้าที่พิทักษ์รักษาบังคับบัญชาดูแลพระสนมกำนัลทุกชั้น ในสมัยรัชกาลที่ ๕ [26]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๕๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาห่วง

เจ้าจอมมารดาห่วง (สิ้น พ.ศ. ๒๔๖๑) ธิดาขุนเทพและท่านเกษ [27]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบันบัวผัน (พ.ศ. ๒๔๐๖-๒๔๘๒)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย (พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๔๕๐)
• พระองค์เจ้าหญิงเจริญกมลสุขสวัสดิ์ (พ.ศ. ๒๔๑๑ พระชันษา ๗ ปี)

[แก้] เจ้าจอมมารดาแสง

เจ้าจอมมารดาแสง (พ.ศ. ๒๓๘๙-๒๔๖๙) [28]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประไพศรีสอาด (พ.ศ. ๒๔๑๐-๒๔๕๓)

[แก้] เจ้าจอมมารดาสุ่น (ท้าววนิดาพิจาริณี)

เจ้าจอมมารดาสุ่น ธิดาพระยาสุรินทรราชเสนี(จัน กุสุมลจันทร์) ต่อมาได้ว่าราชการฝ่ายใน เป็นท้าววนิดาพิจาริณี [29]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประพาฬรัศมี (พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๔๔๖)

[แก้] เจ้าจอมมารดาหว้า

เจ้าจอมมารดาหว้า ธิดาปลัดโรงทานอิ่ม [30]

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสาวภาคย์พรรณ (พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๔๓๗)

[แก้] เจ้าจอมมารดาเชย

เจ้าจอมมารดาเชย (สิ้น พ.ศ. ๒๔๕๑) [31]

• พระองค์เจ้าหญิง ประสูติวันที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๐ สิ้นพระชนม์ในวันที่ประสูติ

[แก้] เจ้าจอมมารดาพุ่ม

เจ้าจอมมารดาพุ่ม ธิดานายศัลยวิชัย (ทองคำ ณ นครราชสีมา) (พระราชทานเพลิงศพ พ.ศ. ๒๔๖๙) [32]

• พระองค์เจ้าหญิงพุทธประดิษฐา (พ.ศ. ๒๔๑๐ พระชันษา ๔ ปี)

[แก้] เจ้าจอมมารดาอิ่ม (ท้าวศรีสัจจา)

เจ้าจอมมารดาอิ่ม รัชกาลที่ ๕ โปรดฯ ให้ว่าราชการฝ่ายใน เป็นท้าวโสภานิเวศน์ แล้วเลื่อนเป็นท้าวศรีสัจจา (พระราชทานเพลิงศพ พ.ศ. ๒๔๕๐) [33]

• พระองค์เจ้าหญิง ประสูติเมื่อวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ สิ้นพระชนม์ในวันประสูติ

[แก้] เจ้าจอม

• เจ้าจอมมารดาทับทิม (เจ้าจอมมารดาในรัชกาลที่ ๕)
• เจ้าจอมเล็ก
• เจ้าจอมอิ่ม
• เจ้าจอมทับทิม
• เจ้าจอมรุน
• เจ้าจอมหนูสุด
• เจ้าจอมวัน
• เจ้าจอมหนูชี
• เจ้าจอมบุนนาค

[แก้] พระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งได้เสด็จเถลิงราชย์สมบัติ

พระราชโอรสพระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งได้เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชย์สมบัติ ไม่ว่าจะโดยพระฐานะพระมหากษัตริย์หรือพระอัครมเหสี มี ๕ พระองค์ดังนี้

1. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติเป็น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ แห่งพระราชวงศ์จักรี
2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ เสด็จขึ้นดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี สมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๕
3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุขุมาลมารศรี เสด็จขึ้นดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี สมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๕
4. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา เสด็จขึ้นดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี สมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๕ และทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นพระบรมอัยยิกาในรัชกาลที่ ๘ และ รัชกาลที่ ๙
5. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี เสด็จขึ้นดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๕ และทรงดำรงพระอิสริยยศเป็น พระบรมราชชนนี พระพันปีหลวงในรัชกาลที่ ๖ และรัชกาลที่ ๗

[แก้] พระนามกรมพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔

พระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ นั้น มี ๒๗ พระองค์ที่^[3]ทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นเจ้าต่างกรม โดยทั้ง ๒๗ พระองค์นี้มีทั้งพระองค์ชาย และพระองค์หญิง และสถาปนาต่างๆ กันในหลายรัชกาลตั้งแต่พระองค์แรกในรัชกาลที่ ๔ จนถึงพระองค์สุดท้ายซึ่งสถาปนาในรัชกาลที่ ๗ อย่างไรก็ตามพระนามกรมเหล่านั้นก็เรียงร้อยกันไปตามลำดับพระชนมายุได้ทุกพระองค์ พระนามกรมนั้นมีดังนี้

มเหศวรศิววิลาส...วิษณุนาถนิภาธร...สมรรัตนสิริเชษฐ...นเรศวรราชวรฤทธิ์...พิชิตปรีชากร...อดิศรอุดมเดช...ภูธเรศธำรงศักดิ์...ประจักษ์ศิลปาคม...พรหมวรานุรักษ์...ราชศักดิ์สโมสร...ทิวากรวงศ์ประวัติ...ศิริธัชสังกาศ...สรรพศาสตร์ศุภกิจ...สรรพสิทธิประสงค์...เทวะวงศ์วโรปการ...วชิรญาณวโรรส...สมมติอมรพันธ์...วิวิธวรรณปรีชา...พงศาดิศรมหิป...นราธิปประพันธ์พงศ์...ดำรงราชานุภาพ...พิทยลาภพฤฒิธาดา...นริศรานุวัดติวงศ์...มรุพงศ์สิริพัฒน์...ทิพยรัตน์กิริกฎกุลินี...สวัสดิวัตน์วิศิษฎ์...มหิศรราชหฤทัย

[แก้] สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น ๔ เจ้าฟ้า ซึ่งทรงกรม

สำหรับพระราชโอรส พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จเจ้าฟ้า นั้นมี ๖ พระองค์ แต่มีที่ได้ทรงกรมทั้งสิ้น ๕ พระองค์ ๓ พระองค์ประสูติจากสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีและอีก ๒ พระองค์ประสูติแต่พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงพรรณราย ดังมีรายพระนามต่อไปนี้

1. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมหมื่นพิฆเนศวรสุรสังกาศ ต่อมาในรัชกาลที่ ๔ ทรงเปลี่ยนพระนามกรมเป็น กรมขุนพินิตประชานาถ และเสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติเป็นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
2. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นกรมหลวงเมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว ทรงเป็นพระเจ้าน้องนางเธอร่วมพระมารดาในรัชกาลที่ ๕
3. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ์ รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นกรมหลวง ต่อมาทรงเลื่อนเป็นกรมพระ ทรงเป็นพระเจ้าน้องยาเธอร่วมพระมารดาในรัชกาลที่ ๕
4. สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นกรมหลวง ต่อมาทรงเลื่อนเป็น กรมพระ ทรงเป็นพระเจ้าน้องยาเธอร่วมพระมารดาในรัชกาลที่ ๕^[4]
5. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรรณิการ์แก้ว กรมขุนขัตติยกัลยา รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นกรมขุนเมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว ต่อมาทรงเพิ่มพระเกียรติยศเป็นเจ้าฟ้า ทรงเป็นพระเจ้าน้องนางเธอในรัชกาลที่ ๕ พระมารดาคือพระองค์เจ้าหญิงพรรณรายนั้น ทรงเป็นพระกนิษฐาในสมเด็จพระเทพศรินทรา
6. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นกรมขุน ต่อมาทรงเลื่อนเป็นเจ้าฟ้า และเมื่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระจักรพรรดิพงศ์เสด็จทิวงคต ทรงเพิ่มพระเกียรติยศเป็น สมเด็จเจ้าฟ้ากรมหลวง^[5] ทรงร่วมพระมารดากับเจ้าฟ้ากรมขุนขัติยกัลยา

[แก้] พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ ที่ได้ทรงกรม

พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔ ที่ได้ทรงกรมทั้ง ๔ พระองค์มีรายพระนามต่อไปนี้ (ตามลำดับพระอิสริยยศ)

1. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ รัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว ทรงเป็นพระเจ้าน้องนางเธอร่วมพระมารดาในรัชกาลที่ ๕
2. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรรณิการ์แก้ว กรมขุนขัตติยกัลยา รัชกาลที่ ๕ สถาปนาเมื่อสิ้นพระชนม์แล้ว ทรงเป็นพระพี่นางในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา กรมหลวงสมรรัตนสิริเชษฐ์ สถาปนาในรัชกาลที่ ๕
4. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตนกิริฎกุลินี สถาปนาในรัชกาลที่ ๗

[แก้] ดูเพิ่ม

• ราชสกุล
• พระมเหสี เจ้าจอม พระราชโอรส และ พระราชธิดา ในรัชกาลที่ ๒
• พระมเหสี เจ้าจอม พระราชโอรส และ พระราชธิดา ในรัชกาลที่ ๕
• พระราชนิพนธ์โคลงสี่สุภาพ รายพระนามพระราชโอรส-พระราชธิดา ในรัชกาลที่ ๔
• พระนามทรงกรมของพระราชโอรส พระราชธิดาในรัชกาลที่ ๔
• พระบรมฉายาลักษณ์ พระราชโอรสที่ทรงเป็นต้นราชสกุล ในรัชกาลที่ ๔

[แก้] เชิงอรรถ

1. ↑ ในความเป็นจริงแล้ว ในรัชกาลที่ ๔ สมเด็จพระเทพศรินทราบรมราชินีทรงดำรงพระอิสริยยศเป็น พระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยฯ เท่านั้น มิได้ทรงเป็นสมเด็จพระนางเธอฯ ดั่งที่สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสฯ ทรงเป็น พระองค์ทรงเป็นพระมเหสีที่มีพระอิสริยยศสูงสุด หากแต่มิใช่พระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๔ สังเกตได้จากพระราชโอรสพระราชธิดาประสูติแต่พระองค์เป็นสมเด็จเจ้าฟ้าชั้นโท มิใช่ชั้นเอก การเปลี่ยนพระนามาภิไธยเป็น กรมสมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์ นั้นรัชกาลที่ ๕ ทรงยึดแบบอย่างกรมสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระราชชนนีในรัชกาลที่ ๓ และในรัชกาลที่ ๖ เมื่อทรงเป็นสมเด็จย่าของพระองค์ จึงทรงเปลี่ยนให้ออกพระนามาภิไธยว่า สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี อ้างอิงจาก http://www.pantip.com/cafe/library/topic/K5028740/K5028740.html และ http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/K2768730/K2768730.html
2. ↑ ตามธรรมเนียมที่ต้องทรงพระดำรัสตรัสเรียกพระมเหสีในพระราชบิดาว่า แม่ ทุกพระองค์ตามแต่พระอิสริยศักดิ์ของพระมเหสีพระองค์นั้น เช่นพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๕ ตรัสเรียกสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีฯ ว่าสมเด็จแม่ที่บน เป็นต้น สำหรับการเรียกพระองค์เจ้าหญิงพรรณรายว่าท่านแม่นั้น ปรากฏในสาส์นสมเด็จ ซึ่งกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงพระดำรัสเรียก และในพระราชหัตถเลขาสมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี ถึงสมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรฯ
3. ↑ ไม่รวมพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระจักรพรรดิพงศ์ สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธ์วงศ์วรเดช สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าหญิงกรมหลวงวิสุทธิกษัตรีย์ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าหญิงกรมขุนขัติยกัลยา เพราะ ๔ พระองค์นี้ทรงรับสถาปนาทรงกรมขณะทรงดำรงพระอิสริยยศเป็น เจ้าฟ้า ในขณะที่สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์นั้น ทรงรับสถาปนาเป็นกรมขุนขณะเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้า จึงนับรวมในที่นี้ด้วย
4. ↑ สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระจักรพรรดิพงศ์ กับกรมพระยาภาณุพันธ์วงศ์วรเดชนี้ ทรงอยู่ในข่ายที่จะได้รับสถาปนาเป็นกรมพระราชวังบวรฯ ได้ หากแต่เนื่องจากตำแหน่งนั้นไม่ว่างเสียแล้ว รัชกาลที่ ๕ จึงพระราชทานสถาปนาให้เกินพระอิสริยยศที่พระเจ้าน้องยาเธอจะทรงได้รับ คือปกติแล้วพระเจ้าน้องยาเธอจะทรงกรมได้เพียงชั้นกรมหลวงเท่านั้น ครั้งนี้เป็นการพระราชทานเกินพระราชกำหนดเป็นพิเศษ
5. ↑ ตามประกาศพระราชกระแส...เดิมมามีพระราชอนุชาดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ ๒ พระองค์ มาบัดนี้ไม่มีบริบูรณ์เหมือนดั่งเก่าเป็นที่เปล่าเปลี่ยวพระราชหฤทัย ทรงพระราชดำริว่าพระราชอนุชาพระองค์นี้สามารถทรงดำรงพระอิสริยยศเป็น สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ ให้เป็นที่เชิดชูพระราชหฤทัยพระองค์หนึ่งได้