Jesień Ludów

Z Wikipedii

Jesień Ludów to termin określający wydarzenia, które przypadły pod koniec 1989 r. w Europie Wschodniej (jesienią), związane ze zmianą ustroju komunistycznego w tej części świata. Nazwa okresu nawiązuje do XIX-wiecznego okresu znanego jako Wiosna Ludów.

[edytuj] Zwiastuny przemian

U źródeł demokratycznych przemian 1989 leżały wcześniejsze zrywy wolnościowe w krajach „demokracji ludowej“. Miały one swój począwszy we wczesnych latach 50. XX w., a ich charakter sięgał od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 56 , Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968 , Grudzień 1970 , Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad swoimi państwami satelickimi w Europie Wschodniej. Jak określiła to Jadwiga Staniszkis, końcem lat 80. władze na Kremlu postanowiły zrezygnować z dominacji militarnej w tym regionie, zachowując jednak znaczny wpływ na transformację ustroju tych państw.^[1]

Następnym ważnym wydarzeniem prowadzącym do Jesieni Ludów była rozpoczęta w 1985 r. w ZSRR pieriestrojka. Następnie, wobec wciąż trwających w Polsce strajków i niepokojów społecznych, w 1988 r. władze komunistyczne zgodziły się na rozmowy z przedstawicielami (nielegalnej wówczas) opozycji w Polsce. Negocjacje prowadzono wiosną 1989 roku i są znane jako Rozmowy przy Okrągłym Stole. Ustalono tam m.in. termin pierwszych częściowo wolnych wyborów na 4 czerwca tego roku. W ich wyniku totalną klęskę poniosła PZPR i satelickie stronnictwa SD i ZSL, a praktycznie wszystkie dostępne w wyniku częściowo tylko wolnej ordynacji wyborczej miejsca w Sejmie i Senacie uzyskał związany z Lechem Wałęsą Komitet Obywatelski "Solidarność". Po kilku miesiącach nieudanych prób skonstruowania rządu w oparciu o PZPR przez powołanych przez prezydenta Jaruzelskiego premierów, w sierpniu 1989 pierwszym premierem w tzw. demoludach, niezwiązanym z rządzącą do tej pory partią komunistyczną - PZPR - został Tadeusz Mazowiecki, i to on powołał pierwszy rząd w powojennej Polsce, w skład którego weszli działacze opozycji antykomunistycznej. PZPR zresztą wkrótce (styczeń 1990) uległa samorozwiązaniu, gdyż jedyny sens jej działania - totalna kontrola wszystkich aspektów funkcjonowania państwa - przestał istnieć.

Podobne wydarzenia miały miejsce na Węgrzech. Rozmowy rządu z opozycją (lato 1989) doprowadziły do zmiany konstytucji tego kraju (październik).

23 sierpnia 1989 miliony mieszkańców Litwy, Łotwy i Estonii utworzyły w rocznicę podpisania Paktu Ribbentrop-Mołotow tzw. bałtycki łańcuch w proteście przeciwko dominacji sowieckiej.

Równolegle, setki obywateli NRD codziennie uciekały do sąsiedniej RFN, przez sąsiednią Czechosłowację, przez Węgry do Austrii, a nawet przez Polskę, gdzie tysiącami koczowali w ogrodach ambasady RFN Warszawie, skąd po kilku tygodniach negocjacji wyjechali specjalnym pociągiem wprost do Niemiec Zachodnich. Gdy 9 listopada 1989 otwarto przejścia graniczne w murze berlińskim zdecydowano, że mur powinien zostać zdemontowany, przy czym większość pracy wykonały spontanicznie tysiące ludzi z obu części miasta.

Pod wpływem tych wydarzeń zmiany stały się faktem w pozostałych krajach bloku. 7 grudnia do rozmów z opozycją przystąpił rząd Bułgarii, w Czechosłowacji wyłoniono w wyniku "aksamitnej rewolucji" niezależny rząd. W Rumunii obalono dyktaturę Nicolae Ceauşescu, a samego satrapę wraz z żoną - po krótkim i dalekim od legalności "procesie sądowym" - skazano na śmierć i niezwłocznie rozstrzelano.

Wkrótce potem podział Niemiec na NRD i RFN - za zgodą czterech państw, pomiędzy które podzielono po wojnie strefy okupacyjne Niemiec wyrażoną na konferencji "dwa plus cztery" 12 stycznia 1990 - przestał obowiązywać i 3 października 1990 dokonało się zjednoczenie Niemiec.

ZSRR upadł dopiero w 1991 r., jednak już wcześniej nie był w stanie zapobiec rozpadowi swojego imperium. Najszybciej ze struktury państwa sowieckiego wyłamała się Litwa (nie obyło się tam bez krwawej interwencji wojsk radzieckich w pobliżu wileńskiej stacji telewizyjnej – zob. Loreta Asanavičiūtė), wkrótce potem Łotwa (walki uliczne w Rydze) i Estonia, potem dalsze byłe republiki. Z państw komunistycznych na świecie pozostały już tylko Chiny (obecnie przeprowadzające szereg reform kapitalistycznych), Wietnam (również coraz wyraźniej odchodzący od "budowy komunizmu"), Laos, Kuba oraz Korea Północna.

W wyniku Jesieni Ludów ostatecznie zlikwidowano Układ Warszawski a wszystkie oddziały Armii Radzieckiej zostały wycofane ze wszystkich dotąd satelickich wobec ZSRR państw za wyjątkiem PRL^[2]: z NRD, Czechosłowacji i Węgier, a także z Rumunii i Bułgarii. Wycofanie tych wojsk łączyło się także z demontażem stacjonujących na terytoriach tych krajów wyrzutni rakietowych pocisków z głowicami jądrowymi; operacja ta wydatnie zwiększyła poziom bezpieczeństwa w Europie i w świecie.

Pośrednim skutkiem Jesieni Ludów był też rozpad Jugosławii, w której przez kilka lat trwały krwawe wewnętrzne walki na tle etnicznym oraz pozostający w kontraście do doświadczeń jugosłowiańskich bezkrwawy rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację.

Jesień Ludów przyniosła obalenie totalitarnego ustroju, przywróciła wolność słowa i demokrację w dawnych krajach bloku komunistycznego, ale nie przyniosła ich mieszkańcom dobrobytu na poziomie identycznym z krajami Europy Zachodniej, czego niektórzy z nich irracjonalnie oczekiwali. W niemal wszystkich krajach postkomunistycznych wkrótce do władzy doszła socjaldemokracja, często wywodząca się z dawnych partii komunistycznych. Niemniej jednak zdobycze demokratycznego sprawowania władzy wydają się niezagrożone, a postęp gospodarczy we wszystkich krajach, w których zaszły transformacje zapoczątkowane Jesienią Ludów pozwala twierdzić, że podział Europy żelazną kurtyną odchodzi do historii. Większość z krajów biorących udział w Jesieni Ludów została przyjęta do NATO i do Unii Europejskiej (niektóre zaś są w trakcie negocjacji akcesyjnych).

Największe spośród państw powstałych z posowieckich republik - Rosja, Ukraina, Białoruś, a także Kazachstan i inne republiki azjatyckie oraz republiki kaukaskie - wybrały swoje własne drogi rozwoju, zazwyczaj pozostające w silnej wzajemnej zależności, przy czym najsilniejszym elementem tej struktury pozostaje Rosja. Niektóre z tych państw pozostają w konflikcie z sąsiadami, szczególnie na Kaukazie, znaczna ich część pozostaje pod rządami autorytarnymi.

[edytuj] Rola kościoła

Październikowe konklawe 1978 w Watykanie, na którym kolegium kardynałów zdecydowało o wyniesieniu na tron papieski kardynała z Polski, a zatem zza "żelaznej kurtyny" dzielącej Europę od końca II wojny światowej. Jako papież kontynuował on dialog z władzami państw bloku komunistycznego, zainicjowany jeszcze przez papieża Jana XXIII na II Soborze Watykańskim. Karol Wojtyła jako Jan Paweł II już w roku 1979 odbył bardzo ważną dla świadomości żyjących w warunkach pogłębiającego się kryzysu społecznego i gospodarczego Polaków podróż apostolską do Polski, podczas której wypowiedział w Warszawie słynne wezwanie do Ducha Świętego, ale w gruncie rzeczy do słuchających go rzesz rodaków:

Niech zstąpi duch Twój, niech zstąpi duch Twój i odnowi oblicze ziemi... TEJ ziemi!

Poparcie Stolicy Apostolskiej miało ogromne znaczenie do następnego ważnego dla całej Europy Wschodniej, a dla Polski w szczególności, etapu prowadzącego do Jesieni Ludów - powstania w sierpniu 1980 NSZZ Solidarność i szesnastomiesięcznego okresu względnej swobody w głoszeniu poglądów przez obywateli PRL. Okres ten został gwałtownie przerwany przez stan wojenny wprowadzony w Polsce 13 grudnia 1981.

Zobacz też:

• układ białowieski
• Wspólnota Niepodległych Państw

[edytuj] Przypisy