Estonia

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy państwa. Zobacz też: MF Estonia - prom pasażerski, którego katastrofa w 1994 r. pociągnęła śmierć 852 ofiar.

Eesti Vabariik


Flaga Estonii	Godło Estonii

Język używany

prezydent Toomas Hendrik Ilves

Szef rządu

premier Andrus Ansip

Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe

129. na świecie
45 226 km²
0,0%

Liczba ludności
• całkowita (I 2007)
• gęstość zaludnienia
• narodowości

149. na świecie
1 327 000
29,3 osób/km²
Estończycy: 68,6%^[1]
Rosjanie: 25,7%^[1]

Niepodległość

od ZSRR
20 sierpnia 1991

Jednostka monetarna

korona estońska (EEK)

Strefa czasowa

UTC +2 - zima
UTC +3 - lato

Mu Isamaa

EST

+372

Estonia (est. Eesti, Republika Estońska - Eesti Vabariik) – państwo w Europie Północnej, nad Morzem Bałtyckim, powstałe po I wojnie światowej. Graniczy z Łotwą od południa i z Rosją od wschodu oraz z Finlandią przez Zatokę Fińską. Estonia należy do Unii Europejskiej i NATO.

Całkowita granica lądowa: 633 km
Długość wybrzeża: 3743 km
Długość granic z sąsiadującymi państwami: Łotwa 339 km, Rosja 294 km
Najwyższy punkt: Suur Munamägi 318 m n.p.m.
Najniższy punkt: Bałtyk 0 m

[edytuj] Ustrój polityczny

Zobacz więcej w osobnym artykule: Ustrój polityczny Estonii.

Estonia jest republiką wielopartyjną. Ustrój polityczny kraju ukształtowała konstytucja z 1992 roku. Kładzie ona szczególny nacisk na dominację jednoizbowego parlamentu, który nazywa się Riigikogu. Jest on ciałem legislacyjnym, wybieranym w proporcjonalnych, 5-przymiotnikowych wyborach na 4 lata z 5% progiem wyborczym dla partii. W parlamencie zasiada 101 deputowanych. Najważniejszymi zadaniami parlamentu, oprócz stanowienia prawa, są:

zatwierdzanie rządu
wybór prezydenta na 5 letnią kadencję.

Parlament Estonii

Mimo że prezydent posiada prawo weta wobec ustaw parlamentu, jego kompetencje ograniczają się do reprezentowania państwa i wskazania premiera po wyborach, których termin także on wyznacza. Głównym organem wykonawczym polityki państwa jest rząd, odpowiedzialny przed parlamentem. Parlament kontroluje go nie tylko przez votum zaufania/nieufności, ale także przez interpelacje i zapytania (tzw. godzina pytań do premiera w każdą środę).

[edytuj] Geografia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Geografia Estonii.

Ukształtowanie terenu.

W skład Estonii wchodzi ponad 1500 wysp i wysepek w Zatoce Ryskiej (największe Sarema i Hiuma) o łącznej powierzchni 4,2 tys. km² (9,2% powierzchni kraju). Zachodnie wybrzeże silnie rozczłonkowane, niskie, północne — wysokie i strome. Większość obszaru stanowią tereny nizinne (średnia wysokość 50 m) z najwyższym wzniesieniem Suur Munamägi, sięgającym 318 metrów n.p.m. Rzeźba polodowcowa (moreny, drumliny, ozy, jeziora). W południowej części wysoczyzna Pandivere (wys. do 166 m), na północy i północnym wschodzie wzniesienia Sakala, Otepää i Haanja (do 318 m). Klimat umiarkowany, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (w lutym) wynosi od –6°C na wschodzie, do –2°C na zachodnich wyspach, w lipcu 16–17°C. Suma roczna opadów 600–700 mm, maksimum od lipca do września. Gęsta sieć rzeczna, zwłaszcza w południowej części, główne rzeki: Narwa, Ema, Parnawa; ponad 1000 jezior (ok. 5% powierzchni kraju), największe Pejpus (graniczne z Rosją). Estonia leży w strefie lasów mieszanych. Na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe (z sosną zwyczajną), na glebach bardziej żyznych lasy świerkowe (ze świerkiem pospolitym), niekiedy ze znacznym udziałem dębu szypułkowego i innych drzew liściastych. Lasy zajmują ok. 18% powierzchni kraju, torfowiska (przeważnie wysokie) i tereny podmokłe — 20%. Na wschód od Tallinna (na wybrzeżu Zatoki Fińskiej) Park Narodowy Lahemaa.

Największe wyspy należące do Estonii to:

Zobacz też: Wyspy Estonii; Rzeki Estonii

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Estonii.

Tallin

Ślady życia ludzkiego w Estonii sięgają mezolitu, od neolitu zasiedlanie tych terenów było już zjawiskiem stałym, a w III–II tysiącleciu p.n.e. pojawiły się plemiona ugrofińskie, z których wyłonili się pierwsi przodkowie późniejszych Estów. Nazwa Estowie, zaświadczona w starożytności (Tacyt), oznacza ludność Estonii powstałą z przemieszania ludów ugrofińskich z napływającymi ludami bałtyckimi, pokrewną pierwotnym plemionom litewskim i łotewskim oraz — prawdopodobnie — germańskim ze Skandynawii.

Pod koniec I tysiąclecia n.e. rozpoczął się wyraźny rozwój gospodarczy, choć Estonia znalazła się w trudnym położeniu, między Słowianami wschodnimi, plemionami bałtyckimi i Dunami oraz wikingami, atakującymi ją od morza. Konsolidację państwa najpierw uniemożliwiły niszczycielskie najazdy wikingów i książąt z Rusi Kijowskiej, a od XII–XIII w. stały napór niemiecki (zbrojne misje biskupów z terenu Łotwy, działania zakonu kawalerów mieczowych i Krzyżaków).

Prawie cała Estonia znalazła się pod władzą biskupa Ozylii, Dorpatu oraz zakonu krzyżackiego. Element niemiecki zdobył przewagę w warstwie rycerskiej (później wśród szlachty) oraz w miastach. Zapanowały stosunki wzorowane na istniejących w Niemczech (m.in. system lenny, rządząca warstwa panów feudalnych). Od XIII w. obszar obecnej Estonii i Łotwy, opanowany przez Niemców, nosił nazwę "Inflanty". Administracyjnie tworzył swoistą konfederację 5 państw: zakonnego, arcybiskupstwa ryskiego oraz biskupstw kurlandzkiego, dorpackiego i ozylijskiego.

W 1236–1346 pn. część Estonii należała do Danii, następnie, w wyniku sprzedaży, znalazła się w państwie zakonnym, inflanckiej gałęzi Krzyżaków. Po walkach w XIV w. z arcybiskupem ryskim zakon zyskał pozycję hegemona w Inflantach, stracił ją po przegranej wojnie Krzyżaków z Polską i Litwą (Grunwald 1410). Od XV w. Inflanty coraz bardziej interesowały państwo moskiewskie, Polskę (wraz z Litwą), Danię i Szwecję. Wywołana przez cara Iwana IV Groźnego wojna inflancka (1558–1582) ogromnie osłabiła kraj.

Estonia (Inflanty) związała się z Polską i Litwą, część jej zajęli Szwedzi i Duńczycy. 26 marca 1600 Król Polski Zygmunt III Waza ogłosił decyzję o przyłączeniu Estonii do Polski. Fakt ten stał się przyczyną rozpoczęcia długotrwałych, sześćdziesięcioletnich polsko-szwedzkich konfliktów zbrojnych. W walce o Estonię zwyciężyli Szwedzi (1629 uzyskali część Polski), a 1645 zjednoczyli całą Estonię pod swym panowaniem. W XVI–XVII w. w Estonii ustaliła się różnorodna struktura wyznaniowa (katolicyzm, wyznania protestanckie, prawosławie) oraz struktura społeczna zapewniająca najwięcej przywilejów ludności niemieckiej (baronowie). Reformy dokonane w czasie rządów szwedzkich zniosły wielką własność feudalną oraz zmniejszyły zależność i obciążenia chłopów. Zaczęła się budzić narodowa świadomość estońska.

W wyniku wojny północnej (1700–1721) Estonia przeszła pod panowanie Rosji. Car Piotr I Wielki zniósł reformy szwedzkie, zagwarantował przywileje niemieckiej części ludności — nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji chłopów, zaostrzenie sprzeczności społecznych i narodowościowych, co na długo zagwarantowało Rosji pełną lojalność niemieckiej części ludności.

W 1816 car Aleksander I zniósł w Estonii poddaństwo chłopów. od lat 30. XIX w. zaczęło się rozwijać nowoczesne rolnictwo, następnie przemysł. Procesy te wiązały się z szybką emancypacją narodową Estończyków, których kultura (jakkolwiek wiele czerpała z kultury niemieckiej) rozwijała się niezależnie, wraz z tworzeniem się nowoczesnego narodu estońskiego. Walka z przewagą elementu niemieckiego skłoniła Estończyków do ostrożnego poparcia (od lat 80.) antyniemieckiej polityki rosyjskiej w Estonii oraz zdecydowanego oporu wobec nacisków rusyfikacyjnych. Estończycy szybko zaczęli opanowywać różne działy gospodarki.

Godło Estońskiej SRR

24 lutego 1918 Estonia ogłosiła niepodległość - rozpoczęła się wojna estońsko-rosyjska 1918-1920. 2 lutego 1920 Rosja radziecka uznaje estońską niepodległość w traktacie w Tartu.

Estonia została anektowana przez ZSRR w czerwcu 1940. Powstała Estońska SRR. W 1991 r. Estonia wraz z innymi republikami ZSRR odzyskały niepodległość. Obecnie Estonia należy do Unii Europejskiej i NATO.

Zobacz:

Historia Estonii - kalendarium

[edytuj] Gospodarka

Zobacz więcej w osobnym artykule: Gospodarka Estonii.

Ekonomiczne dane statystyczne na rok 2005
- PKB nominalne - na 1 mieszkańca - PKB rzeczywiste - na 1 mieszkańca - wzrost PKB	22,29 mld $ 16 700 $ 12,19 mld $ 9150 $ 9,6%
waluta:	EEK korona estońska = 100 senti
struktura zatrudnienia:	- rolnictwo 11% - przemysł 20% - usługi 69%
udział % w PKB	- rolnictwo 4% - przemysł 29,4% - usługi 66,6%
budżet: - dochody - wydatki	5,126 mld $ 5,017 mld $
inflacja:	3,1%
dług publiczny:	4,89% PKB
dług zagraniczny:	11,03 mld $
rezerwy złota i dewizy:	1,948 mld $
siła robocza:	670 000 ludzi
ludność żyjąca poniżej ubóstwa:	bd
ludność niedożywiona	5%
bezrobocie:	7,9%
inwestycje:	29,1% PKB
przemysłowe produkcyjne tempo wzrostu:	9,7%
źródła energii:	- paliwa kopalne b/d - energia wodna b/d - energia atomowa b/d
elektryczność: - produkcja - konsumpcja	9,017 mld kWh 7,024 mld kWh
ropa naftowa: - produkcja - konsumpcja	6100 bb bar/d 25 000 bar/d
naturalny gaz: - produkcja - konsumpcja	0 m³ 1,41 mld m³
struktura użytkowania ziemi:	- grunty orne b/d - użytki zielone b/d - lasy b/d - pozostałe b/d
import:	9,189 mld $
import (najważniejsi partnerzy)	Finlandia: 19,8% Niemcy: 13,8% Rosja: 9,4% Szwecja: 8,8% Litwa: 6,1% Łotwa: 4,7%
eksport:	7,439 mld $
eksport (najważniejsi partnerzy)	Finlandia: 26,4% Szwecja: 12,9% Łotwa: 8,8% Rosja: 6,5% Niemcy: 6,2% Litwa: 4,8%

Kraj przemysłowo-rolniczy. Do 1991 wchodził w skład nadbałtyckiego regionu ekonomicznego ZSRR, silnie uzależniony od importu surowców i paliw. Reforma systemu gospodarczego została zapoczątkowana przed uzyskaniem niepodległości. Estonia jako pierwsze z państw powstałych po rozpadzie ZSRR opuściła w 1992 strefę rublową. Obecnie dynamicznie rozwijający się kraj (średniorocznie 5-7 %, gospodarka oparta o usługi (65%). Przemysł to 30% PKB, a rolnictwo zaledwie 5%.

Duża komputeryzacja państwa. Znaczne pozyskanie torfu. Silnie rozwinięty przemysł maszynowy, elektroniczny, drzewny i meblarski, chemiczny i spożywczy. Głównym ośrodkiem jest stolica Tallinn. Produkcja energii 8,8 TWh, piwa 95 mln litrów. Uprawa głównie jęczmienia, pszenicy, ziemniaków i żyta, w hodowli większe znaczenie ma trzoda i bydło mięsne. Pomyślnie rozwija się rybołówstwo - 104 tys. ton ryb.

Port morski w Tallinie należy do większych na Bałtyku. Sieć drogowa liczy 28 tys. km, a jej uzupełnieniem jest 1180 km kolei. Coraz większe znaczenie ma turystyka (dochody przekraczają pół miliarda dolarów). Eksport 4,6 mld dolarów, import 6,2 mld dolarów. Wartość PKB w 2004 roku wyniosła 7,2 mld euro, czyli 5,4 tys. na mieszkańca. Bezrobocie: 10% (regiony zamieszkane przez Rosjan 20%).

Emajõe - centrum biznesowe.

[edytuj] Rolnictwo

Użytki rolne zajmują 32% powierzchni kraju (2000). Zbiory zbóż (jęczmień, owies, pszenica) 643 tys. t (1996), rośliny pastewne (gł. wieloletnie trawy), ziemniaki (0,6 mln t), len, w strefach podmiejskich — warzywa. Intensywna hodowla bydła mleczno-mięsnego (758 tys. sztuk — 1990), trzody chlewnej typu mięsnego (1 mln), owiec, kóz, drobiu. Rybołówstwo morskie, głównie porty rybackie: Tallin, Parnawa, Haapsalu i Kuressaare.

[edytuj] Podział administracyjny

Zobacz więcej w osobnym artykule: Podział administracyjny Estonii.

Estonia jest podzielona na 15 prowincji (est. maakonnad; lp. - maakond; 'powiat'). Każda z prowincji dzieli się dalej na najmniejsze jednostki dwóch rodzajów - okręgi miejskie (linn) oraz gminy wiejskie (vald).

Prowincja	Stolica	Powierzchnia (km²)	Ludność
Hiiu	Kärdla	1023	10 289
Saare	Kuressaare	2922	35 356
Lääne	Haapsalu	2383	28 101
Rapla	Rapla	2980	37 093
Pärnu	Pärnu	4807	89 660
Harju	Tallinn	4333	521 410
Lääne Viru	Rakvere	3465	66 743
Ida Viru	Jõhvi	3364	174 809
Järva	Paide	2623	38 255
Jõgeva	Jõgeva	2604	37 647
Viljandi	Viljandi	3422	56 854
Tartu	Tartu	2993	148 872
Põlva	Põlva	2165	31 954
Võru	Võru	2305	38 967
Valga	Valga	2044	35 059

[edytuj] Demografia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Demografia Estonii.

Statystyki demograficzne (2006)

Zmiana liczby ludności Estonii w latach 1992-2003 (w tysiącach)
Liczba ludności	1 324 333
Ludność według wieku
0 - 14 lat	15,2% mężczyzn: 103 367 kobiet: 97 587
15 - 64 lat	67,6% mężczyzn: 427 043 kobiet: 468 671
ponad 64 lata	17,2% mężczyzn: 75 347 kobiet: 152 318

Piramida demograficzna Estonii (2005)
Średnia wieku
w całej populacji	39,3 lat
mężczyzn	35,8 lat
kobiet	42,6 lat
Przyrost naturalny	-0,64%
Współczynnik urodzeń	10,04 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	13,25 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	-3,2 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,06 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,06 mężczyzn/kobiet
15 - 64 lat	0,91 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,5 mężczyzn/kobiet
w całej populacji	0,84 mężczyzn/kobiet
Umieralność niemowląt
w całej populacji	7,73 martwych/1000 żywych urodzeń
płci męskiej	8,91 martwych/1000 żywych urodzeń
płci żeńskiej	6,47 martwych/1000 żywych urodzeń
Oczekiwana długość życia
w całej populacji	72,04 lat
mężczyzn	66,58 lat
kobiet	77,83 lat
Rozrodczość	1,4 urodzeń/kobietę
HIV/AIDS
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS	1,1% (2003)
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS	7800 (2003)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS	mniej niż 200 (2003)

Estończycy stanowią 68,6% ludności (spis z 2006), Rosjanie 25,6% (głównie w Tallinie, Kohtla-Jarve i Narwie), Ukraińcy 2,1%, Białorusini 1,3%, Finowie 0,9%; pozostali to głównie Tatarzy, Łotysze, Żydzi, Polacy i Litwini. Od początków lat 90. spadek liczby ludności. Przyrost naturalny od 1991 ujemny (-5,3‰ w 1995 i -4,1‰ w 1997). Wskaźnik urodzeń 8,7‰ (1997); w wieku do 14 lat 19% populacji, 65 lat i więcej 14%. Ludność miejska 69% (1997). Gęstość zaludnienia 29,4 osób na km² (największa w północnej części, między Tallinem a Narwą). Główne miasta poza stolicą: Tartu, Narwa, Kohtla-Järve, Parnawa.

Ludność: 1 330 000 (2005)
Gęstość zaludnienia: 29,4/km²
Przyrost naturalny: -0,65% (2005)

[edytuj] Struktura etniczna

Narodowości według spisu z 2000 roku:

73,2% Estończycy
21,6% Rosjanie
2,1% Ukraińcy
1,3% Białorusini
0,9% Finowie
1,2% inni

[edytuj] Religia

Estonia jest krajem protestanckim (luterańskim). Ponad 31% dorosłych mieszkańców Estonii to praktykujący. Wśród nich:

protestantyzm 15% (głównie Estończycy, a także fińskie i łotewskie mniejszości narodowe)
prawosławie 14% (w większości rosyjskojęzyczne mniejszości narodowe)
islam 7% (mniejszości narodowe)

[edytuj] Język

Oficjalnym językiem kraju jest język estoński, blisko spokrewniony z językiem fińskim, i tak jak fiński zawiera wiele słów szwedzkiego pochodzenia. Podczas ery radzieckiej język rosyjski był obowiązkowo nauczany w szkołach i stąd powszechna jego znajomość, nie tylko wśród etnicznych Rosjan, ale również wśród starszych, 30–70 letnich Estończyków. Współcześnie w szkołach, jako pierwszy obcy język wykładany jest raczej angielski, który jest stosunkowo powszechnie znany wśród młodzieży.

Języki, według spisu z 2000 roku:

język estoński 67,3%
język rosyjski 29,7%,
inne 2,3%
nieznane 0,7%
język võro 70 000

Analfabetyzm, dane szacunkowe na rok 2003:

ogólnie: 0,2%
mężczyźni: 0,2%
kobiety: 0,2%

[edytuj] Polacy w Estonii

Emigracja polska do Estonii w latach 30. XX w. liczyła ok. 1 tys. osób. Polacy skupiali się głównie w Tallinie, Narwie i Tartu. Byli to głównie rzemieślnicy i robotnicy. Pierwsze polskie organizacje w Estonii to: założony w 1929 roku Związek Narodowy Polski Jutrzenka w Tartu i założony w 1930 Związek Narodowy Polaków w Estonii w Tallinie (1937 — 340 członków). Rozwijano działalność kulturalno-oświatową (chóry, biblioteki, teatry amatorskie i kółka samokształceniowe języka polskiego, historii i geografii).

W 1934 utworzono w Tallinie pierwszą polską drużynę harcerską. W 1937–1939 w Estonii pracowało sezonowo około 4 tysięcy robotników rolnych, głównie z województwa wileńskiego i nowogrodzkiego. Część pozostała na stałe. W 1939 liczbę Polaków w Estonii szacowano na 1,5 tys. osób. 1940–1941 i 1944–1945 prześladowania ludności polskiej przez NKWD (m.in. deportacje na Syberię). Obecnie Estonię zamieszkuje kilkuset Polaków.

[edytuj] Największe miasta

Zobacz więcej w osobnym artykule: Miasta Estonii.

Miasto	Liczba mieszkańców	Liczba Estończyków	Procentowo Estończyków
Tallinn	400 387	215 114	53,7 %
Tartu	101 169	80 397	80 %
Narwa	68 680	3331	4,9 %
Kohtla-Järve	47 679	8479	17,8 %
Pärnu	45 500	36 112	80 %
Viljandi	20 756	18 995	91,5 %
Sillamäe	17 199	719	4,2 %
Rakvere	17 097	14 496	84,8 %
Maardu	16 738	3331	20 %
Valga	14 323	8970	62,6 %
Kuressaare	14 925	14 548	97,5 %
Võru	14 879	13 414	90 %
Jõhvi	12 112	4022	33,2 %
Haapsalu	12 054	9587	80 %
Paide	9642	8683	90 %