Biecz
Z Wikipedii
Współrzędne: 49°43'55" N 021°15'45" E
Biecz | |||
|
|||
Województwo | małopolskie | ||
Powiat | gorlicki | ||
Gmina - rodzaj |
Biecz miejsko-wiejska |
||
Założono | X wiek | ||
Prawa miejskie | 1257 | ||
Burmistrz | Kazimierz Grzesiak | ||
Powierzchnia | 17,8 km² | ||
Położenie | 49° 43'55'' N 21° 15'45'' E |
||
Wysokość | 281 m n.p.m. | ||
Liczba mieszkańców (2004) - liczba ludności - gęstość |
4648 261,1 os./km² |
||
Strefa numeracyjna (do 2005) |
13 | ||
Kod pocztowy | 38-340 | ||
Tablice rejestracyjne | KGR | ||
Położenie na mapie Polski
|
|||
TERC10 (TERYT) |
2121605024 | ||
Urząd miejski3
Rynek 138-340 Biecz tel. 13 447-11-13; faks 13 447-11-13 |
|||
Strona internetowa miasta |
Biecz (niem. Beitsch) - miasto w południowo-wschodniej Polsce w woj. małopolskim, w powiecie gorlickim. Miasto leży nad rzeką Ropą, na jednym ze wzgórz Pogórza Karpackiego.
Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Biecz. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.
Miasto do połowy XVI w. było jednym z największych w Polsce. Przeżyło rozkwit w XIV i XV wieku dzięki posiadaniu statusu miasta królewskiego, zaś od XVII w. zaczęło podupadać. Współcześnie jest niewielkim, atrakcyjnym turystycznie miasteczkiem, znanym głównie z licznych zabytków. Oprócz tego, w miasteczku działają zakłady przemysłu metalowego i drzewnego. Biecz posiada stację kolejową.
Spis treści |
[edytuj] Etymologia nazwy miasta
Pochodzenie nazwy miasta nie jest znane. Prawdopodobne pochodzenia wyrazu to:
- nazwa pochodzi od imienia Biejek bądź Benedykt,
- nazwa pochodzić może także od Beskidów,
- nazwa mogła pochodzić od słowa Biejecz oznaczającego "stary gród",
- wg legendy nazwa pochodzi od legendarnego plemienia Biesów zamieszkujących te tereny,
- wg kolejnej legendy nazwa pochodzi od zbója Becza.
Nazwa grodu zmieniała się. Jej brzmienie było różne: Beyech, Begech, Begecz, Begesz, Beyecz, Beecz, Beycz, Byecz, Beiech, ostatecznie przyjęła się forma Biecz.
[edytuj] Historia
[edytuj] Starożytność i wczesne średniowiecze
Tereny, na których powstał i rozwijał się Biecz, były zamieszkiwane przez człowieka już w czasach neolitu, czyli ok. 4500 r. p.n.e. Biecz był zamieszkiwany także w okresie kultury łużyckiej (ok. 1200 r. p.n.e.). Przez te tereny w okresie od II do V w. n.e. biegł ważny szlak handlowy, o czym świadczą znalezione monety bizantyjskie i rzymskie. Nowa wiara chrześcijańska przyniesiona została na ziemie bieckie w IX w. przez uczniów Cyryla i Metodego. Tędy też prawdopodobnie przechodził ze swym orszakiem św. Wojciech. Prawdopodobnie już w X w. na wzgórzu zamkowym istniał gród z osadą służebną.
Pierwsze wzmianki o Bieczu, w których wspominany jest kościół i ziemia biecka pochodzą z XI w. W 1184 r. Kazimierz Sprawiedliwy nadał dziesięciny w ziemi bieckiej. Informacja o bieckim kasztelanie znajduje się w dokumencie z 1243 r. Gród był ośrodkiem wymiany gospodarczej. Posiadał on korzystne warunki rozwoju ze względu na skrzyżowanie dróg handlowych ze wschodu na zachód i z południa na północ.
[edytuj] Biecz jako miasto
Osada otrzymała prawa miejskie prawdopodobnie w 1257 r. Akt nadania praw miejskich się nie zachował, nie wiadomo zatem kiedy i przez kogo zostały nadane, jednak w tych czasach panował Bolesław Wstydliwy i on jest prawdopodobnym nadawcą tych praw. Prawo to potwierdził Kazimierz Wielki w 1363 r. lokując miasto na prawach magdeburskich. Potwierdziła to także św. Jadwiga Królowa i następni panujący.
W latach osiemdziesiątych XIII w. Biecz był własnością księżnej Kingi. Z końcem XIII w. król Wacław II oddał Biecz biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie w zamian za wieś Kamienicę (Nowy Sącz). Zamianę król potwierdził dokumentem z dnia 24 marca 1303. Niedługo później Wacław odebrał Biecz Muskacie, a jesienią 1304 r. w zwycięskim pochodzie miasto zajął Władysław Łokietek. Od tego czasu, aż do rozbiorów, należało do Korony.
Początkowo miasto było obwarowane wałami. Otoczone murami zostało co najmniej w XIV w., czego pośrednim dowodem jest dokument z 1399 r. wydany przez Władysława Jagiełłę, który zobowiązywał mieszczan do robót przy naprawie murów. Mury zostały rozbudowane w XVI i na początku XVII w., kiedy to wzmocniono je 17 basztami i wieżami.
[edytuj] Złote czasy Biecza
Biecz pełnił także rolę ośrodka administracyjnego i sądowniczego. Był siedzibą najpierw kasztelanii, a od XIV w. powiatu bieckiego. W Bieczu zostały zlokalizowane sądy grodzkie i ziemskie. Obok Krakowa i Nowego Sącza miasto było siedzibą sądu wyższego prawa magdeburskiego. O znaczeniu miasta świadczy wymienienie go wśród innych miast w 1374 roku w pakcie koszyckim:
"Obiecujemy również zamków i miast Królestwa naszego, w których znajdują się urzędy i stolice sadowe, jako to: Kraków, Biecz, Sącz, Wiślica, Wojnicz w ziemi krakowskiej, Sandomierz, Zawichost, Lublin, Sieciechów, Łuków, Radom w ziemi sandomierskiej; zamek łęczycki w ziemi łęczyckiej; Sieradz i Piotrków w ziemi sieradzkiej; Brześć, Kruszwica, Inowrocław w ziemi kujawskiej; Poznań, Międzyrzec, Zbąszyn, Kalisz, Nakło, Konin i Pyzdry w Wielkopolsce - nie dawać nikomu innemu, jak tylko ziemianom albo starostom tego Królestwa."
Zamek został wybudowany dalej od miasta, na skutek czego można było łatwo podbić Biecz zajmując wcześniej zamek. Został on rozebrany w 1475 za sprawą Kazimierza Jagiellończyka. W 1624 został sprowadzony zakon reformatów. Początkowo klasztor był położony niedaleko rzeki Ropy, tam gdzie obecnie stoi tartak – daleko od miasta. W 1651 r. klasztor został przeniesiony bliżej centrum miasta, gdzie istnieje po dziś dzień. Dzień po przeprowadzce wielka powódź zalała poprzedni klasztor.
Biecz był miastem królewskim. Otoczony murami obronnymi, stanowił twierdzę nadgraniczną. Był ośrodkiem terenowej władzy administracyjnej, sądowniczej i wojskowej od XII w. aż do 1783 r. Do powiatu bieckiego w XVII w. należało 11 miast i 264 wsie. W Bieczu były trzy zamki i dwór królewski, wszystkie stanowiły terenowe rezydencje królewskie. Przebywali w nich wielokrotnie królowie z dynastii Piastów i Jagiellonów.
W 1228 r. Konrad Mazowiecki potwierdził na zamku bieckim dokumentem ustną umowę o sprowadzeniu Krzyżaków do Polski.
Władysław Łokietek zastanawiał się nad przeniesieniem stolicy z Krakowa do Biecza na czas walki o zjednoczenie państwa polskiego. Tutaj też co najmniej jedenastokrotnie przebywał szczególny dobroczyńca miasta Kazimierz Wielki. Częstym gościem była także królowa Jadwiga. Aż 22 razy – jak wzmiankują źródła, podejmowano w Bieczu Władysława Jagiełłę. Tuż po śmierci Jadwigi w listopadzie 1401 roku Jagiełło zaręczył się w Bieczu z Anną Cylejską, wnuczką Kazimierza. W 1401 r. wydał w bieckim zamku pełnomocnictwo delegacji polskiej udającej się na zjazd w Szramowicach. W 1414 r. naradzał się w Bieczu z przeszło stuosobową grupą posłów, udającą się na sobór w Konstancji. W 1431 r. Władysław Jagiełło bawił w bieckim zamku już jako osiemdziesięcioletni starzec.
W latach 1434-1447 w Bieczu gościła czterokrotnie królowa Polski Zofia Holszańska, ostatnia żona Jagiełły, która podejmowała różne decyzje w sprawach miasta. W 1439 r. Władysław Warneńczyk, wraz z bratem Kazimierzem zawarli w Bieczu układ z zakonem joannitów. W tym samym roku, tylko kilka miesięcy później, również w Bieczu, Władysław Warneńczyk spotkał się z królem węgierskim. Ostatni pobyt królewski w Bieczu wiąże się z osobą Jana Kazimierza. Mając zaufanie do miasta, które nie poddało się Szwedom, wracając w 1656 r. ze Śląska, przybył on do Biecza, gdzie w dowód wierności mieszczanie wręczyli mu pokaźną sumę pieniędzy oraz wiele srebrnych naczyń.
Gród był ośrodkiem wymiany gospodarczej. Posiadał on korzystne warunki rozwoju ze względu na skrzyżowanie dróg handlowych ze wschodu na zachód i z południa na północ. Biecz był znany z handlu winem z Węgrami. W istniejących do dziś ogromnych piwnicach bieckich znajdowały się ogromne ilości beczek z winem, o czym świadczą liczne kontrole zapasów, np. 17 stycznia 1618 roku zapasy wynosiły 331 beczek. Handel utrudniały jednak bandy beskidników. Znaczne zmniejszenie zapasów wina nastąpiło w połowie XVII w.. Później handel winem był prowadzony na bardzo małą skalę.
Szybko rozwijał się handel i rzemiosło, wzrastała liczba ludności. W XIV w. występowało 30 rodzajów rzemiosł. Najliczniejsze było sukiennictwo i płóciennictwo. Wraz z rozwojem gospodarczym miasta rozwijała się kultura materialna i umysłowa. W Bieczu już w II połowie XIV w. była szkoła. W XV w. i XVI w. na Akademii Krakowskiej studiowało ok. 150 bieczan. Większość, po ukończeniu studiów wracała do Biecza. Znane powiedzonko, "rozpuszczony jak dziadowski bicz", pochodzi od miasta Biecz. Dobra kondycja ekonomiczna miasta spowodowała bowiem, że również tutejsi żebracy stali się stosunkowo dobrze sytuowani i wybredni w przyjmowaniu jałmużny. W Bieczu przebywali wybitni artyści i pisarze, m.in. Jan Matejko, Stanisław Wyspiański, który wykonał tu liczne rysunki, projekty polichromii (niezrealizowane) i witraży do kolegiaty pw. Bożego Ciała.
Wraz z rozwojem miasta wzrastała także liczba jego mieszkańców. W początkach panowania Kazimierza Wielkiego parafia biecka, wraz z Dominikowicami, Kobylanką i Libuszą, liczyła 522 osoby. Liczba ta jest stosunkowo niewielka w porównaniu z danymi, zawartymi w najstarszej księdze sądowniczej Biecza z lat 1388-1398. Z różnych zapisków w tej księdze, zawierających niepełny spis osób reprezentujących głowy rodzin, udało się w okresie 10 lat ustalić 515 nazwisk. Biorąc pod uwagę, że rodzina w tym czasie składała się przeciętnie z 6 osób, można wyprowadzić wniosek, że Biecz wraz z przedmieściami liczył ponad 3 tys. mieszkańców. Należy zaznaczyć, że w największych miastach w Polsce liczba mieszkańców nie przekraczała wówczas 10 tys. W połowie XVI w. stan ludności Biecza wynosił ok. 3700 osób, a w pierwszej połowie XVII w. w samym mieście mieszkało ok. 1800 osób. Po wojnach szwedzkich i licznych zarazach liczba mieszkańców w 1662 roku spadła do 462 osób, a pod koniec XVII w. wzrosła do 936 osób.
Ludność Biecza | |||||
---|---|---|---|---|---|
Rok | Ludność | Rok | Ludność | ||
1398 | ok. 3000 | 1921 | 3673 | ||
poł. XVI w. | ok. 3700 | 1931 | 4055 | ||
1626 | ok. 1617 | 1939 | 4268 | ||
1695 | ok. 1030 | 1944 | 5973 | ||
1784 | 1783 | 1946 | 3947 | ||
1815 | 1770 | 1958 | 4066 | ||
1850 | 2330 | 1972 | 4145 | ||
1880 | 2930 | 1991 | 4005 | ||
1900 | 3180 | 1996 | 4965 | ||
1914 | 3825 | 2006 | 4648 | ||
Źródło: Tadeusz Ślawski - Przewodnik. Biecz |
[edytuj] Upadek miasta
Od połowy XVII w. miasto, w wyniku licznych klęsk naturalnych, stacjonowania wojsk oraz zmiany dróg handlowych, zaczęło podupadać. Dalszego spustoszenia dokonał potop szwedzki, o którym mówi kronika klasztorna:
"...pragnąc usunąć wszelkie przeszkody do odparcia wroga spalono i zrównano z ziemią wszystkie domy mieszkalne, gospodarstwa chłopskie wraz ze swymi zabudowaniami z wielką krzywdą i uciemiężeniem biedaków oraz duży szpital, co więcej 3 drewniane kościoły znajdujące się przy ogrodzie naszego klasztoru, św. Mikołaja, św. Krzysztofa i Najświętszej Maryi Panny i wszystkie budynki wokoło miasta na przedmieściu."
(Kronika klasztorna, XVII w.)
Kres świetności miasta nastąpił wraz z I rozbiorem Polski, kiedy Biecz znalazł się w zaborze austriackim, głównie na skutek dokonanych przez zaborcę zmian administracyjnych. W 1783 r. nastąpiła likwidacja powiatu bieckiego.
W pierwszej połowie XVI w. Biecz pod względem wielkości i liczby domów był zaliczany do największych miast Polski. Od połowy tego wieku zarazy i pożary raz po raz nawiedzały miasto. W 1543 r. zmarło od zarazy 110 osób, zaś w 1572 r. liczba zmarłych wynosiła ponad 1500 osób. W 1600 r. panował znów przez kilka miesięcy pomór, potem dotknął on miasto w 1622 r. Opustoszało wówczas 20 domów w samym Bieczu i 18 wokół niego – pozostało tylko 52 rzemieślników i nieliczni komornicy. Podobnie było w 1652 roku. W 1721 miała miejsce wielka zaraza, po której pozostało ok. 30 mieszkańców. Na pamiątkę zbudowano kapliczkę św. Michała.
W 1776 roku Habsburgowie sprzedali miasto rodzinie Siemieńskich, na skutek czego utraciło ono status królewski. Początkowo zyskało na tym pewną stabilizację. W 1783 roku w związku z wprowadzeniem przez zaborcę nowego podziału administracyjnego, zlikwidowano sądownictwo grodzkie, co ostatecznie przesądziło o upadku ostatniego zamku bieckiego. Działalność zaborców, utrudniająca łączność między poszczególnymi zaborami, wpłynęła negatywnie na gospodarkę. Zerwane zostały tradycyjne kontakty handlowe z Węgrami. Połowiczne środki w postaci licznych fundacji nie zapobiegły upadkowi miasta.
Pod koniec XIX w. nastąpiło ożywienie gospodarcze. W okolicach Biecza zaczął rozwijać się przemysł petrochemiczny, co przyczyniło się do powstania kilku fortun. Ożywienie gospodarcze i napływ kapitału do Biecza wpłynął korzystnie na poprawę wielu dziedzin życia. W 1882 powstała kolej w Bieczu. Powoli odradzało się szkolnictwo i życie kulturalne miasta. W 1898 roku powstała Czytelnia Ludowa im. Tadeusza Kościuszki, która stała się ośrodkiem życia kulturalnego Biecza, skupiając w swoich szeregach wielu wybitnych działaczy i miłośników miasta. Wiek XIX przyniósł korzystne zmiany w dziedzinie działalności konserwatorskiej i ochrony zabytków. To wówczas Biecz stał się celem zainteresowań wielu historyków sztuki, profesorów krakowskich uczelni i przede wszystkim konserwatorów.
12 maja 1903 wybuchł wielki pożar w Bieczu. Ogień strawił 20 sklepów żydowskich, 30 domów katolickich, urząd podatkowy, apteka, nowa bożnica żydowska, budynek sądowy znajdujący się w ratuszu, a co najważniejsze - spłonął barokowy hełm wieży ratuszowej. Ponad 600 mieszkańców Biecza znalazło się bez dachu nad głową.
Niedługo po pożarze została założona Czytelnia Ludowa im. Tadeusza Kościuszki. W 1908 roku powstało Bieckie Kółko Rolnicze.
[edytuj] Wojny światowe
I wojna światowa nie wyrządziła większych strat miastu. Śladem wojennych wydarzeń są liczne cmentarze zlokalizowane na terenie Gminy Biecz. Powstałe w 1938 roku Towarzystwo Przyjaciół Biecza zaczęło organizować życie kulturalne miasta. W stosunkowo krótkim czasie jego działalności doprowadzono do powstania Muzeum Ziemi Bieckiej. Wybuch kolejnej wojny położył kres wszelkim przejawom życia kulturalnego. II wojna światowa przyniosła znaczne straty wśród ludności Biecza. Zniszczeniu uległy też liczne obiekty kulturalne oraz gospodarcze. Na skutek przesiedleń z min. Jasła Biecz w 1944 liczył aż 5973 mieszkańców.
W latach 1942-43 hitlerowcy dokonywali tutaj licznych egzekucji. 15 sierpnia 1942 roku na rynku zamordowano ponad 250 Żydów. W Bieczu i okolicach był silnie rozwinięty ruch oporu - działały Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie. Duże znaczenie kulturalne miała drużyna harcerska założona w 1911 roku. Wielu harcerzy oddało życie za Polskę w I i II wojnie światowej.
[edytuj] Biecz po II wojnie światowej
Po wyzwoleniu Biecza przystąpiono do odbudowy szkolnictwa – powstało Gimnazjum, Liceum Ogólnokształcące i Zespół Szkół Zawodowych. W 1949 roku została założona Biblioteka Publiczna, a w 1953 roku Muzeum Regionalne. Z początkiem 1972 r. oddano do użytku hotel i restaurację.
Wiele zrobiono na polu ochrony zabytków. W latach 1950-53 zabezpieczono i wzmocniono wieżę ratuszową, której hełm w 1998 r. pokryto blachą miedzianą. W kościele parafialnym zakonserwowano stalle, ołtarz wraz z obrazem, drzewo genealogiczne NMP, figury na belce tęczowej, pulpit muzyczny i wiele innych. W 1963 r. rozpoczęto konserwację murów obronnych. W latach 1965-66 przeprowadzono remont Kromerówki. W 2000 roku zakonserwowano sgraffit na wieży ratuszowej. Zakonserwowano także dekorację sgrafittową na dzwonnicy. Zadbano o całą architekturę Biecza.
W 1955 roku na wieży ratuszowej wmurowano pamiątkową tablicę poświęconą setnej rocznicy śmierci Adama Mickiewicza. W latach 70. wybudowano pomnik poświęcony harcerzom, którzy zginęli w wojnach światowych, który pod koniec XX w. został gruntownie przebudowany. W 1989 roku, w 400 rocznicę śmierci Marcina Kromera ufundowano pomnik z jego popiersiem, postawiony na placu nazwanym jego imieniem. Natomiast w 1992 roku wmurowano tablicę w wieży ratuszowej z popiersiem Jana Pawła II, na której był jeszcze jako biskup krakowski.
W 1992 roku rozebrano renesansową bramę kościelną kościoła Bożego Ciała. W latach 90. zostało także rozebrane gumno użytkowane przez korzystających z fundacji ks. Jana Bochniewicza.
Biecz staje się coraz atrakcyjniejszym turystycznie miastem. W dniach 20-21 maja 2006 roku m.in. w Bieczu odbywały się VIII Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego. 8 czerwca 2006 miały miejsce uroczystości związane ze sprowadzeniem relikwii Świętej Jadwigi Królowej oraz nadaniem jej Honorowego Patronatu Miasta i Gminy Biecz. Po sprowadzeniu relikwii w Oratorium Królowej Jadwigi zorganizowano wystawę jej poświęconą, a także poprowadzono Szlak Królowej Jadwigi prowadzący przez miasto i wiejskie ścieżki, którymi często chodziła królowa. Natomiast 26 sierpnia 2006 roku Biecz odwiedziły dwie ekipy TVP3 Kraków. Biecz jako jeden z ośmiu miast województwa małopolskiego został wytypowany do udziału w finale konkursu "Wielkie Odkrywanie Małopolski".
[edytuj] Zabytki
Biecz jest miastem zabytków. Obiekty zaliczane do dawnej I klasy zabytków:
- Kościół Bożego Ciała wraz z otoczeniem,
- układ przestrzenno-urbanistyczny miasta z zespołem murów obronnych,
- ratusz z wieżą,
- szpital św. Ducha,
- gotycka kapliczka zw. Szubienicą.
Zabytki II klasy:
- zespół klasztorny Reformatów,
- zasypane fundamenty zamku na Górze Zamkowej,
- renesansowa kamienica, tzw. Kromerówka,
- dom Barianów - Rokickich przy baszcie radzieckiej,
- kapliczki:
- na Harcie,
- św. Michała Archanioła pod klasztorem,
- św. Floriana na rynku.
- zabytki wskazujące na istnienie Żydów w Bieczu:
- dawna Synagoga; obecnie mieści się w niej Rada Miejska, Urząd Gminy i biblioteka,
- szczątkowy kirkut przy ul. Tysiąclecia (kilkanaście macew, mogiły zbiorowe z czasów wojny).
Kościół Bożego Ciała • Ratusz • Kościół i klasztor oo. Franciszkanów • Szpital św. Ducha • Dom Barianów Rokickich • Kromerówka • Dom zbója Becza • Gród • Baszty i mury obronne • Fundamenty zamku • Kapliczki bieckie • Dworek Nędzówka • Dawna Synagoga •
[edytuj] Kościół Bożego Ciała
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Kościół Bożego Ciała w Bieczu.
Kościół parafialny św. Piotra i św. Pawła należy do najcenniejszych zabytków architektury sakralnej w Polsce. Jest to późnogotycki, trójnawowy kościół halowy. Najstarszą jego częścią jest prezbiterium zbudowane przed 1480 r. Nawy główna i boczne były skończone w 1519 r. Kaplice zostały dobudowane w latach 1521-1560. Kościół jest zbudowany z cegły i ciosów kamiennych, ozdobiony zendrówką (mocniej wypaloną cegłą). Całość nie ulegała później większym zmianom. Dobudowano jedynie wieże, zmieniano pokrycie dachu itp.
Bardzo cennym zabytkiem kościoła jest późnorenesansowy wielki ołtarz wykonany przed 1604 r. Ołtarz składa się z trzech kondygnacji. W polu środkowym znajduje się obraz Zdjęcie z Krzyża, jeden z trzech zachowanych w podobnym stylu w Europie. W drugiej kondygnacji ołtarza znajduje się scena przedstawiająca Zaśnięcie Matki Boskiej, wykonana przez Stanisława Stwosza - syna Wita Stwosza. Po obu stronach prezbiterium są bogato rzeźbione stalle z późnego renesansu. Po lewej stronie prezbiterium znajduje się Oratorium Królowej Jadwigi, gdzie, według legend, królowa miała się modlić w czasie pobytów w Bieczu. W przejściu z nawy głównej do prezbiterium znajduje się belka tęczowa z datą 1488 r. Na belce jest grupa pasji z figurami: św. Jana, Matki Boskiej, św. Magdaleny i św. Longina. Nad głównym wejściem znajduje się drewniany chór muzyczny. Pod chórem, znajdują się stalle późnogotyckie z końca XV w., a po lewej stronie stalle renesansowe z 1594 r. Przy wejściu do kaplicy Sułowskich i piekarzy stoi pulpit muzyczny, późnorenesansowy z 1633 r., jedyny w Europie. Płaskorzeźby na pulpicie ilustrują życie muzyczne z tego okresu.
W kościele znajduje się 8 kaplic:
- po lewej:
- kaplica Kromerowska a także krawców
- kaplica szewców pw. św. Antoniego z Padwy,
- kaplica cechu stolarzy i snycerzy pw. Matki Boskiej Gromnicznej,
- ostatnia kaplica po lewej to kaplica tkaczy pw. św. Michała i św. Katarzyny,
- po prawej:
- kaplica Bonarów, Wielopolskich i Ligęzów,
- kaplica Sułowskich i piekarzy pw. św. Jana Kantego,
- kaplica Hibnerowska i rzeźników pw. św. Tekli,
- kaplica kowali pw. św. Józefa.
Blisko parafii znajduje się późnogotycka dzwonnica z XV w. W dzwonnicy znajdował się dzwon Urban z 1382 r., jeden z najstarszych w Polsce. Po drugiej wojnie dzwon pękł. Obecnie sklejony dzwon znajduje się w Muzeum Regionalnym (w Kromerówce). Do dzwonnicy przylega kaplica św. Barbary. W przedłużeniu kaplicy znajduje się stara plebania. Według tradycji plebania jest pozostałością po klasztorze Norbertanek. Od strony południowej na musze znajduje się 13 figur przedstawiających apostołów.
[edytuj] Ratusz z wieżą ratuszową
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Ratusz w Bieczu.
Układ przestrzenno-urbanistyczny starego miasta pochodzi ze średniowiecza. Miasto zostało pierwotnie zbudowane na kształcie elipsy. Teren został obwiedziony murami, a na środku został wytyczony prostokątny rynek. Ciekawostką jest to, że rynek biecki jest największym rynkiem w Polsce, w stosunku do reszty dawnego miasta (rynek zajmuje ok. 1/8 miasta).
W rynku wznosi się ratusz z wieżą, pierwotnie gotycki, przebudowany w XVI w. W XIX w. rozebrano część wschodnią. Fundamenty tej części mury odkryto w 1958 r. i zabezpieczono klinkierem.
Pierwotna wieża runęła w 1569 r. Obecna wieża została wzniesiona w latach 1569-1580, głównie z funduszy Marcina Kromera. Wieża jest ozdobiona techniką sgraffito, ma 58 metrów wysokości. Na jednej ze ścian widnieją herby i tablice (m.in. poświęcone Kromerowi i Mickiewiczowi). Na ścianie wschodniej znajduje się tarcza zegara z XVI w. z 24-godzinnym podziałem. Wieżę wieńczył hełm, który spalił się w 1903 r. Po zrekonstruowaniu, wieżę pokryto najpierw gontami, a w 1998 r. blachą miedzianą. Wieża była symbolem potęgi miasta. W dawnych czasach trębacz odgrywał hejnał, sygnalizował otwieranie i zamykanie bram oraz przekazywał wiele innych tego rodzaju informacji. W najniższej piwnicy wieży znajduje się loch, do którego wtrącano skazańców. Wyżej znajdowała się cela będąca miejscem tortur.
[edytuj] Kościół i klasztor Reformatów
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Kościół i klasztor franciszkański w Bieczu.
W miejscu klasztoru pierwotnie był zamek, w którym funkcjonował sąd. Reformaci wcześniej osadzeni byli w drewnianym kościele św. Jakuba. Jednak ze względu na podmokły teren prosili oni o nowe lokum. Siedzibę sądu przeniesiono w XVII w. do miasta, a zamek został przeznaczony na klasztor.
W obrębie zabudowań klasztornych znajduje się jednonawowy, barokowy kościół pw. św. Anny. Obraz w głównym ołtarzu przedstawia św. Annę. Obok ołtarza na ścianie wisi obraz Zdjęcie z krzyża, obrazek wykonany prawdopodobnie przez artystę z kręgu El Greca. W prezbiterium za głównym ołtarzem znajduje się pulpit muzyczny z XVIII w. W klasztorze pochowany jest Wacław Potocki. Franciszkanie przechowują w swoim klasztorze ponad 2000 cennych ksiąg.
Na dziedzińcu klasztornym znajduje się 14 kaplic Męki Pańskiej. Do muru od strony południowej przylega klasycystyczna kaplica z rzeźbą Chrystusa przy słupie. Od południowej strony klasztoru znajduje się wał ziemny, wybudowany w czasie potopu szwedzkiego. Mury otaczające klasztor pochodzą z XVII w., znajduje się w nich kilkadziesiąt otworów strzelniczych.
[edytuj] Dom Barianów - Rokickich
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Dom Barianów-Rokickich w Bieczu.
Dom Barianów - Rokickich, tzw. Stara Apteka jest budynkiem z 1523 r. Niedługo po wybudowaniu dom nabył Marcin Rokicki i urządził tam aptekę. Budynek rozbudowali kolejni spadkobiercy Rokickiego. Od XVII w. budynek przestał pełnić funkcję apteki i wielokrotnie zmieniał właścicieli. Dopiero w 1963 roku nabyła go Miejska Rada Narodowa.
[edytuj] Szpital św. Ducha
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Szpital św. Ducha w Bieczu.
Szpital został ufundowany przez królową Jadwigę w 1395 r. Jest to najstarszy zachowany budynek szpitalny w Polsce. Został zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 21 m x 10,5 m. Ogólnie przyjmuje się, że uposażenie szpitala w Bieczu było jednym z najbogatszych w kraju. W XIX w. budynek został poddany remontowi i do ok. 1950 r. służył dla biednych. Następnie był przeznaczony na internat dla chłopców. Po wybudowaniu nowego liceum budynek zaczął popadać w ruinę. Obecnie jest ponownie remontowany. Ze szpitalem łączył się ściśle kościół św. Ducha. Kościół jednak zaczął popadać w ruinę i został rozebrany pod koniec XVIII w.
[edytuj] Kromerówka
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Dom Kromera w Bieczu.
Budynek ten tak naprawdę nigdy nie należał do Kromera. Został wzniesiony w 1519 r. czyli dopiero 7 lat po narodzinach Kromera. Należał do zamożnej rodziny Chodorów. Wewnątrz zachował się oryginalny rozkład pomieszczeń i wystrój architektoniczny. Na uwagę zasługują rzeźbione kolumny międzyokienne z 1612 r. Obecnie znajduje się tu Muzeum Regionalne. Zbiory muzeum obejmują zabytki kultury materialnej, ludowej, sztuki i numizmatyki.
[edytuj] Baszty i mury obronne
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Mury obronne w Bieczu.
Mury obronne powstały w XIV w. Początkowo miały długość ok. 1200 metrów. W ciągu dziejów system obronny miasta był rozbudowywany zgodnie z zasadami zmieniających się technik wojennych. Do dzisiaj zachowały się tylko fragmenty - w okolicach kościoła parafialnego oraz resztki murów z częścią przyziemną kwadratowej baszty koło szpitala św. Ducha. Niedaleko kościoła znajdują się odkryte w 1964 roku fundamenty jednego z trzech znanych w Polsce barbakanu.
W całości zachowały się jedynie trzy baszty z siedemnastu:
- baszta kowalska zwana też plebańską, w której mieści się ekspozycja muzealna,
- dzwonnica także pełniąca funkcję baszty, zwana Basztą Rzeźnicką,
- baszta radziecka (nazwa pochodzi od rajców bieckich) w której także znajduje się ekspozycja muzealna.
[edytuj] Dom zbója Becza
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Dom zbója Becza w Bieczu.
W południowo-zachodniej części Rynku stoi kamienica, która w związku z legendą nazywa się Domem zbója Becza. W XVI w. należała do rodziny Chodorów. Dobudowano wówczas piętro, browar i piwnice. W 1666 założono w niej aptekę. Obecnie znajduje się tam bar.
[edytuj] Gród
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Budynek grodzki w Bieczu.
Budynek został wzniesiony w pierwszej połowie XVI w. W 1642 r. został przeniesiony tutaj sąd grodzki. W grodzie w latach 1667-1676 urzędował Wacław Potocki. Budynek popadł w ruinę po 1783 r. Nazwa jednak mocą żywej tradycji przetrwała do dziś.
[edytuj] Fundamenty zamku na Górze Zamkowej
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Fundamenty zamku w Bieczu.
Prawdopodobnie już w X w. na wzgórzu zamkowym istniał gród z osadą służebną. W trakcie rozwoju miasto "przesunęło się" na obecne miejsce. Zamek zdecydowano się zburzyć w 1475 r. ze względu na bezpieczeństwo miasta. Zamek po zdobyciu przez wrogie siły mógłby być wielką pomocą dla wrogów. Do dziś istnieją grube na 4 metry fundamenty.
[edytuj] Dawna Synagoga
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Synagoga w Bieczu.
Synagoga została zbudowana w połowie XIX wieku, po pożarze w 1905 roku odbudowana. Obecnie pozostały tylko fragmenty polichromii oraz wmurowana w ścianę tablica poświęcona ofiarom holocaustu. Charakterystycznym elementem są dwa rzędy półokrągle zakończonych okien.
[edytuj] Pomniki
- Tablica Grunwaldzka
- Tablica poświęcona pamięci pomordowanym Żydom
- Tablica poświęcona Adamowi Mickiewiczowi
- Tablica poświęcona papieżowi Janowi Pawłowi II
- Pomnik biskupa Marcina Kromera
- Pomnik Stanisława Wyspiańskiego
- Pomnik harcerski
[edytuj] Cmentarze
W Bieczu istnieje 5 cmentarzy z okresu I wojny światowej:
- cmentarz nr 105 na Harcie, przy drodze na cmentarz komunalny,
- cmentarz nr 106 na ul. Bochniewicza, przy kościele parafialnym, niedawno remontowany,
- cmentarz nr 107 na przedłużeniu ul. Tysiąclecia, znajdował się przy kirkucie i składał się z trzech grobów. Został zniszczony w czasie II wojny światowej wraz z kirkutem,
- cmentarz nr 108 przy klasztorze oo. Franciszkanów,
- cmentarz nr 109 przy ul. Parkowej.
Wszystkie cmentarze w tych okolicach były projektu Hansa Mayra.
W Bieczu jest także cmentarz komunalny, który znajduje się za miastem, na Harcie. Chowani są tutaj parafianie z okolicznych kościołów.
[edytuj] Legendy bieckie
[edytuj] Cud w szpitalu św. Ducha
Najbardziej znana legenda biecka wiąże się ze szpitalem św. Ducha i św. Jadwigą. W czasie obchodu szpitala św. Jadwiga zauważyła na końcu sali chorego nie opatrznego człowieka. Obok niego na ścianie wisiał krzyż. Widząc, że nikt mu nie pomaga, królowa zdecydowała się sama mu pomóc. Gdy go opatrzyła i nasmarowała maściami, wszystkim powiedziała, że zrobiła to w imię miłosierdzia Bożego. Gdy to powiedziała, chory nagle ozdrowiał, a w całym szpitalu czuć było piękny zapach. Widząc to królowa zapytała ozdrowiałego kim jest. Człowiek ten tylko się uśmiechnął i nagle znikł. Św. Jadwiga zrozumiała, że był to sam Jezus Chrystus. Łóżko na którym leżał chory, przechowywano przez wieki jako cenną relikwię i było obdarzone wielką czcią. Niestety zostało ono skradzione podczas I wojny światowej.
[edytuj] Legenda o Beczu
Dawno temu żył rycerz zwany Beczem, który brał udział w wyprawach krzyżowych. Mimo, że nie był biedny, często napadał na bogate karawany. Becz zabierał naczynia, biżuterię oraz złote i srebrne monety. Lubił także uwalniać niewolników przewożonych karawanami. Raz zdarzyło się, że uwolnił małą sierotę o imieniu Bietka. Becz zdecydował się zaopiekować dziewczynką. Był jednak groźnym zbójcą i bojąc się o jej wychowanie, oddał ją na dwór książęcy. Prosił jednak Bietkę, aby o nim nie zapomniała.
Kupcy skarżyli się królowi, że są często napadani, a najczęściej przez Becza. Król nakazał więc go złapać. Becz często się modlił. W czasie modlitwy wojowie Księcia otoczyli i pojmali Becza. Becz bez zbroi i miecza był bezbronny. Książę skazał go na karę śmierci przez ścięcie. Później na rynku, przed całą ludnością, Becz miał zostać skazany. Gdy kat szykował się do wyroku, w tłumie widzów powstało zamieszanie. Z pośpiechem przeciskała się do przodu piękna młoda dziewczyna z białą chustą. Wbiegając na podwyższenie, na którym na śmierć oczekiwał Becz, zarzuciła chustę i krzycząc "mój ci on" Becz stał się wolny. Tą dziewczynką była Bietka. Becz w ramach skruchy wszystkie swoje dobra rodowe i łupy przeznaczył na wybudowanie miasta. Książę zapytał, gdzie to miasto chciałby wznieść. Becz chciał, aby miasto powstało na wzgórzu, nad rzeką Ropą, bowiem jest to miejsce gdzie Bietce zwrócił wolność. Książę wydał akt lokacyjny miasta, które od imienia Becza po dziś dzień zwie się Biecz.
[edytuj] Legenda o szkole katów
"W okolicznych górach ukrywało się tylu opryszków, że w 1614 roku stracono ich 120. To zrodziło potrzebę powoływania ludzi do wykonywania wyroków i stąd Biecz stał się głośny na całą Polskę swoją szkołą katów"
(Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, XIX w.)
Szkoła katów powstała w umyśle jakiegoś dziennikarza w XIX stuleciu i błyskawicznie się przyjęła i tak trwa do dzisiaj. Szkoła katów byłaby możliwa, gdyż dawniej w Bieczu zlokalizowane były sądy i miasto miało prawo miecza. Miasto posiadało więc też swojego kata, który był często wypożyczany do innych miast. Kat wykonywał wyroki ścinając głowę i wieszając ją ku przestrodze na bramie miasta. Kat także torturował przestępców, np. drąc trzy lub cztery pasy skóry. Skoro Biecz wypożyczał kata sąsiednim miastom, to, dla większych "zarobków", mogła istnieć i funkcjonować szkoła katów. Kat był jednak rzemieślnikiem. Najprawdopodobniej nie istniała w Bieczu żadna szkoła katów, ponieważ w średniowieczu w ogóle nie było szkół rzemieślniczych.
Pozostałościami po kacie jest turma w podziemiach ratusza oraz miecz katowski w muzeum w Kromerówce.
[edytuj] Legenda o śpiącym wojsku
Na górze zamkowej ponad 1000 lat temu był gród obronny, który popadł w ruinę w wyniku walk. Na miejsce grodu zbudowano zamek, którym zarządzał burgrabia. Zamku strzegła załoga rycerska. Gdy do Biecza przyjeżdżali królowie, wraz z dworem zamieszkiwali w tym zamku. W XV w. zamek zburzono. Według legendy rycerze w zbrojach i z końmi zeszli w podziemia zamku, gdzie czekają aż zostaną wezwani do obrony Biecza. Od czasu do czasu czuwający nad wojami rycerz dokonuje przeglądu zbroi i koni. Przy jakiejś wadzie wysyłany jest posłaniec szukający uczciwego kowala, którego sprowadza do podziemi. Kowal kuje konie i naprawia uszkodzenia. Po wykonaniu swojej pracy kowal dostawał nic nie znaczące rzeczy, które nagle na powierzchni stawały się cenne. Tak opowiadano jeszcze niedawno i wskazywano nawet miejsce, gdzie ziemia się rozsuwa i widać wejście do podziemi.
[edytuj] Legenda o buciku św. Jadwigi
Ta legenda wiąże się z kościołem św. Ducha, który już nie istnieje.
Królowa w czasie jednego z pobytów w Bieczu udała się do miasta, by obserwować prace przy budowie kościoła. Ku jej radości prace były już niemal skończone. Wielu ozdabiało już portale i inne detale. Królowa zauważyła smutnego kamieniarczyka. Podeszła do niego i zapytała o powód tego smutku. Kamieniarczyk opowiedział o problemach w jego rodzinie wynikających z biedy. Litościwa Królowa chciała go czymś obdarować, lecz nic nie miała. Zdjęła więc swój bucik, odczepiła złotą klamrę i podarowała ją mu. Ściągając bucik oparła swoją nogę na kamieniu obrabianym przez kamieniarczyka. On zaś wykuł odbicie stopy królowej w tym kamieniu i umieścił go w portalu, by każdemu wchodzącemu do kościoła przypomnieć o miłosiernej królowej.
[edytuj] Hejnał
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Hejnał Biecza.
Hejnał biecki rozbrzmiewał zawsze o poranku, w południe oraz wieczorem, w czasie zamykania bram miasta. Wieża zaczęła jednak popadać powoli w ruinę. 8 maja 1569 r. o 10. rano wieża ratuszowa zawaliła się, a w ruinach zginął młody trębacz. Od 2005 r. codziennie w południe z wieży ratuszowej ponownie rozlega się hejnał.
[edytuj] Gospodarka
Biecz jest ośrodkiem turystycznym. W Bieczu są 2 hotele (3-gwiazdkowy hotel Centennial i 1-gwiazdkowy hotel Grodzka) oraz schronisko młodzieżowe na ul. Parkowej. W Bieczu są liczne restauracje i bary. Biecz był znany ze swojej wytwórni pieczywa cukierniczego Kasztelanka, która specjalizowała się produkcji pierników. Miasto jest ośrodkiem drobnego przemysłu - znajduje się tutaj tartak, dwa zakłady galanterii drzewnej i zakłady przemysłu metalowego: Spółdzielnia Metalowców Ogniwo produkujący piece oraz Spółdzielczy Zakład Usługowo-Produkcyjno-Handlowy "KR" produkujący elementy ogrodzeń i kontenery na odpadki.
[edytuj] Transport
[edytuj] Koleje
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Biecz (stacja kolejowa).
Przez Biecz biegnie linia kolejowa Stróże - Jasło. Stacja kolejowa w Bieczu znajduje się przy ul. Kolejowej w południowo-wschodniej części miasta.
[edytuj] Drogi
Przez Biecz biegną 2 drogi krajowe i wojewódzkie:
- 28 Zator - Wadowice - Nowy Sącz - Gorlice - Biecz - Jasło - Krosno - Sanok - Medyka
- 980 Biecz - Rzepiennik Suchy - Rzepiennik Strzyżewski - Siemiechów - Jurków,
oraz droga lokalna Biecz - Strzeszyn - Bugaj - Turza - Ciężkowice
We wrześniu 2005 powstał pomysł budowy obwodnicy na drodze krajowej nr 28. 1 lutego 2007 roku został rozstrzygnięty przetarg na budowę. Oferta zwycięskiej firmy, SKANSKA SA, opiewa na kwotę prawie 100 milionów zł. Będzie to droga jednojezdniowa, główna przyspieszona, o długości 5 km.
[edytuj] Komunikacja autobusowa
Przez Biecz przechodzi linia nr 1 (Gorlice - Biecz) autobusów MZK Gorlice.
Przez Biecz przejeżdżają także linie autobusów PKS, m.in. PKS Gorlice, Jasło, Krosno i Kraków.
[edytuj] Kultura
[edytuj] Muzea
Muzeum Ziemi Bieckiej powstało w 1953 r. w ramach działalności PTTK. Muzeum dzieli się na 3 oddziały:
[edytuj] Oddział w Kromerówce
Zbiory tego muzeum obejmują zabytki kultury materialnej, ludowej, sztuki i numizmatyki. Najstarszymi eksponatami są toporki i siekierki z okresu neolitu oraz ułamki naczyń. W muzeum znajdują się także monety rzymskie i bizantyjskie, pochodzące z odkryć archeologicznych na Górze Zamkowej średniowieczna ceramika, groty strzał, łyżka i topór, a także naczynia gliniane i kafle. Kolejnymi ekspozycje przedstawiają stare narzędzia pracy oraz dokumenty cechowe, stare armaty, kule kamienne, a także wystawy obrazujące życie dawnych mieszczan.
[edytuj] Oddział w Domu z Basztą
Na parterze Baszty znajduje się zrekonstruowana sala aptekarska. Ekspozycja obrazującą dzieje aptekarstwa na Podkarpaciu, oprócz sali aptekarskie obejmuje też zaplecze i piwnice. Na wyższych kondygnacjach znajdują się ekspozycje pokazujące życie muzyczne w Bieczu i okolicach. W sali na piętrze znajdują się eksponaty związane z mieszczańską kulturą materialną. Dalej znajduje się sala przedstawiająca dawne rzemiosło artystyczne Biecza. W samej baszcie eksponowane są dzieje rzemiosła:
- na parterze prezentowane są kowalstwo i ślusarstwo,
- na wyższej kondygnacji znajdują się ekspozycje bednarskie, kołodziejskie, stolarskie i szewskie,
- na kolejnym piętrze - krosna tkackie i inne narzędzia do obróbki lnu,
- wyżej eksponowana jest ceramika i wyroby blacharskie,
- na najwyższej kondygnacji eksponowane są dokumenty cechowe i malarstwo cechowe z XIX w.
[edytuj] Oddział w Baszcie Kowalskiej
W najniższej części tego muzeum mieści się dział ceramiki średniowiecznej, a w wyższych kondygnacjach obrazy pochodzące z daru Krajewskich.
[edytuj] Biblioteka
Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Bieczu powstała w 1949 r. Jej zbiory liczą 28312 woluminów (dane z 2005 r.). Biblioteka gromadzi książki dla dorosłych, młodzieży i dzieci, literaturę popularnonaukową, a także wydawnictwa informacyjne i regionalne. Biecka biblioteka rejestruje rocznie ponad cztery tysiące czytelników.
[edytuj] Zespoły muzyczne
Na terenie Biecza działają zespoły ludowe:
- Dziecięcy Zespół Tańca Ludowego Podgrodzianie, działający przy Zespole Szkół nr 2 w Bieczu, opiekunem jest Małgorzata Kosacz,
- Zespół Pieśni i Tańca Pogórze Bieckie, opiekunem jest Beata Bochnia,
- kapela ludowa Sabasówka.
- Zespół Muzyki Chrześcijańskiej Pojednanie, którego opiekunem jest o. Wojciech Madej.
[edytuj] Kino
W Bieczu znajduje się Kino Farys, które czasami jest też wykorzystywane jako sala widowiskowa.
[edytuj] Sport
W Bieczu funkcjonuje Klub Sportowy Biecz. Klub zajmuje się piłką nożną.
Informacje o klubie:
- Pełna nazwa: Klub Sportowy Biecz
- Rok założenia: 1953
- Prezes: Jan Wójcik
- Trener: Ryszard Gorczyca
- Barwy: biało-niebieskie
- Najwyższa klasa rozgrywek: V liga
- Stadion: Korczyna
- pojemność - 500 miejsc
- oświetlenie - brak
- wymiary - 100 m x 60 m
[edytuj] Organizacje społeczne
W Bieczu funkcjonują następujące organizacje społeczne:
- Klub Inteligencji Twórczej
- Towarzystwo Przyjaciół Biecza i Ziemi Bieckiej,
- Towarzystwo Kulturalne Biecza i Regionu im. bpa Marcina Kromera,
- Klub Seniora,
- organizacje parafialne (m.in. 2 chóry kościelne, koła różańcowe)
- Koło Gospodyń Wiejskich,
- Ochotnicze Straże Pożarne.
[edytuj] Oświata
Szkoły podstawowe:
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marcina Kromera
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Wacława Potockiego
Gimnazja:
- Gimnazjum nr 1
- Gimnazjum nr 2
Szkoły ponadgimnazjalne:
- Zespół Szkół Zawodowych im. Królowej Jadwigi
- Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego
Inne placówki:
- Przedszkole publiczne
[edytuj] Znani
- Wacław Potocki - jeden z głównych twórców barokowych w Polsce, poeta, epik, satyryk i moralista,
- Marcin Kromer - biskup warmiński, polski historyk i kronikarz,
- Witold Fusek - farmaceuta biecki,
- Tadeusz Ślawski - historyk, autor wielu książek o Bieczu i okolicach, wieloletni dyrektor Muzeum Regionalnego w Bieczu.
[edytuj] Bibliografia
- Biecz. Przewodnik. - Tadeusz Ślawski, Biecz 2001
- Związki z Bieczem Królowej Jadwigi - Gabriela Ślawska, Biecz 1997
- Strony internetowe: