Stanisław Lem

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Stanisław Lem w roku 1966

Stanisław Lem (ur. 12 września 1921 r. we Lwowie, zm. 27 marca 2006 r. w Krakowie) - polski pisarz, filozof, futurolog, eseista i satyryk, deklarujący się jako agnostyk ^[1]. Znany głównie z utworów science-fiction.

Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i sprzedały się w ponad 27 milionach egzemplarzy ^[2]. Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem ^[3], a w pewnym okresie był on najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem s-f ^[4]. Główna część jego dorobku pisarskiego obejmuje jednak dzieła z dziedziny filozofii i futurologii, poświęcone w szczególności rozważaniom na temat technologii, natury inteligencji, trudnościom w przekazywaniu informacji i we wzajemnym zrozumieniu się istot inteligentnych, ograniczeniom gatunku ludzkiego oraz miejscu człowieka we Wszechświecie. Spora część tych rozważań jest zawarta w treści jego książek s-f, co czyni te myśli filozoficzne łatwiejsze w odbiorze oraz omija problemy dyskursu akademickiego. Z tego powodu w świecie literatury Lem bywał niedoceniany jako filozof i jest kojarzony głównie jako autor z dziedziny fantastyki naukowej.

Jego twórczość miała duży wpływ zarówno na polską, jak i światową literaturę fantastyczno-naukową.

[edytuj] Życiorys

Syn Sabiny Woller i Samuela Lema - zamożnego lwowskiego lekarza-laryngologa na służbie armii austro-węgierskiej. Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie, w zamożnym otoczeniu rodzinnego domu. Mimo żydowskich korzeni rodziców został wychowany jako katolik, ale ostatecznie ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą ^[5]. Był uczniem II Gimnazjum im. Karola Szajnochy. W okupowanym przez wojska radzieckie, po wybuchu II wojny światowej, Lwowie próbował dostać się na Politechnikę Lwowską, jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty ze względu na powiązania ze średnią burżuazją. Dzięki znajomościom ojca udało mu się rozpocząć studia medyczne na Lwowskim Uniwersytecie Medycznym (wtenczas przemianowanym na Instytut Medyczny).

Studia medyczne przerwała inwazja Niemiec na Związek Radziecki. Podczas tej okupacji, wykorzystując fałszywe dokumenty (dzięki którym jego rodzina uniknęła osadzenia w getcie), pracował jako mechanik samochodowy i spawacz w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali. Współpracował z ruchem oporu, przekazując mu wykradzioną ze składów niemieckich amunicję. W 1944, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej kontynuował studia. W 1946 wraz z całą rodziną wyjeżdża do Krakowa, co było alternatywą dla przyjęcia rosyjskiego obywatelstwa, gdzie podjął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ukończeniu studiów nie przystąpił do egzaminu końcowego (planowanego na rok 1948), aby uniknąć służby jako lekarz wojskowy i otrzymał jedynie dyplom ukończenia studiów.

W latach 1947-1950 pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym prowadzonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego. W 1953 ożenił się z Barbarą Leśniak, zaś w 1968 urodził się jego syn - Tomasz.

W roku 1982, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, Lem opuścił kraj i przeniósł się do Wiednia, gdzie został członkiem Wissenschaftskolleg. Powrócił do kraju w roku 1988.

Był chory na serce. Zmarł 27 marca 2006 roku w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, mając 84 lata. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 roku na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Towarzyszyła temu katolicka ceremonia pogrzebowa, przeprowadzona na żądanie rodziny ^[6] ^[7] ^[8].

[edytuj] Twórczość literacka

Stanisław Lem, ostatnie podpisywanie książek (Targi Książki, Kraków, 30 października 2005)

Debiutem literackim Lema były opowiadania i wiersze o tematyce okupacyjnej drukowane w 1946 na łamach Odry, Kuźnicy, Żołnierza Polskiego i Tygodnika Powszechnego. Jako autor fantastyki debiutował opublikowanymi w Tygodniku Powszechnym opowiadaniami Obcy i Dzieje jednego odkrycia. W tym samym roku ukazała się drukowana w odcinkach w Nowym Świecie Przygód nowela s-f Człowiek z Marsa. W latach 1946-1948 Lem współpracował z Tygodnikiem Powszechnym, gdzie publikował wiersze i opowiadania (na łamach tego czasopisma publikował także regularnie swoje eseje, zaczynając od lat 90., aż do swojej śmierci). Jego pierwszą napisaną powieścią był Szpital przemienienia, który zaczął pisać w 1948 roku, jednakże doczekał się on wydania dopiero w 1955. Wynikało to z zablokowania tej pozycji przez cenzurę, a sama powieść mogła się ukazać dopiero po dopisaniu do Szpitala... dwóch kolejnych części (wszystkie trzy zebrano pod tytułem Czas nieutracony) zgodnych z ówczesną linią polityczną. Pierwszą opublikowaną książką Lema byli Astronauci (1951). Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego (po interwencjach blokującej wydanie cenzury), i autor długo nie zezwalał na ich wznawianie – w szczególności Człowieka z Marsa – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje. Jednak właśnie wydanie Astronautów przekonało go do zostania zawodowym pisarzem ^[9].

Po śmierci Stalina w 1953 roku, w czasie wielkich reform destalinizacyjnych, w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Po tym właśnie okresie zaczyna się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza s-f. Pisze on kilkanaście książek z tego nurtu, które tłumaczone są na wiele języków (z początku jeszcze tylko w krajach bloku wschodniego). W 1957 powstaje jego pierwsza książka filozoficzna - Dialogi, które razem z Summa technologiae (1964) są jego najbardziej znanymi dziełami filozoficzno-futurologicznymi.

Międzynarodową sławę pisarza s-f przynosi mu Cyberiada, którą umacniają kolejne książki, takie jak Głos Pana. Jednak chyba najsłynniejszą powieścią Lema, najbardziej znaną w kraju i zagranicą, jest Solaris ^[9]. Powieść tę zaadaptował do filmu rosyjski reżyser Andriej Tarkowski w 1972. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Drugi raz powieść adaptował do filmu Steven Soderbergh w 2002, z George Clooneyem w roli głównej.

Inne najbardziej znane utwory Lema (Dzienniki gwiazdowe, Powrót z gwiazd, Niezwyciężony, Opowieści o pilocie Pirxie, Eden ...) także powstały pod koniec lat 50. i w latach 60. XX wieku. Najczęściej spotykane w twórczości Lema z tego okresu były tematy dotyczące niemożności porozumienia oraz stechnicyzowanej przyszłości ludzkości. Poruszał też kwestie idealnych, utopijnych społeczeństw oraz ludzkiej egzystencji w świecie, gdzie niewiele pozostaje do zrobienia ze względu na rozwój technologiczny. Jednocześnie wymyślane przez niego cywilizacje były paralelą i satyrą na współczesne mu społeczeństwa totalitarne – początkowo ogólnie, a w późniejszym okresie twórczości tylko o komunistycznej proweniencji. Jego obce społeczności to między innymi roje zdolnych do organizowania się w większe struktury mechanizmów (w Niezwyciężonym) i niezrozumiały, ale najprawdopodobniej żywy, inteligentny planetarny wszechocean wymykający się ludzkim kategoriom i próbom zrozumienia (w Solaris). Problem społeczeństw utopijnych i totalitarnych pojawiał się w Edenie, Pokoju na Ziemi, Wizji lokalnej i, w mniejszym stopniu, w Cyberiadzie. Często też sięgał do osadzonych w fantastycznych realiach kwestii światopoglądowych w kontekście religii chrześcijańskiej, głównie w Dziennikach gwiazdowych – pomimo tego, że był zdeklarowanym agnostykiem, uważał taki aspekt za bardzo ważny, gdyż istniejący kulturowo i cywilizacyjnie niezależnie od czyichś poglądów.

Ostatnią powieścią s-f Lema jest Fiasko (1987), napisana jako jedyna na zamówienie wydawcy ^[10]. Jest to jednocześnie ostatni epicki utwór pisarza - po tym roku Lem nie wydał już żadnej nowej powieści. Zajmował się głównie publicystyką i pisaniem felietonów, które później wydawano w zbiorach, na przykład Rasa drapieżców, był także cenionym krytykiem literackim i komentatorem współczesności.

Lem napisał też książkę autobiograficzną - Wysoki zamek, opisującą lwowskie dzieciństwo i młodość.

[edytuj] Nagrody i wyróżnienia

1957 - laureat Nagrody Literackiej miasta Krakowa
1965 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia
1973 - nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą
1972 - został członkiem Komisji Polskiej Akademii Nauk "Polska 2000"
1973 - nagroda literacka Ministra Kultury i Sztuki
1976 - Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury
1981 - doktorat honoris causa Politechniki Wrocławskiej ^[11]
1985 - austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej
1991 - austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury
1994 - został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności
1994 - Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego ^[12]
1996 - odznaczony orderem Orła Białego
1997 - honorowe obywatelstwo Krakowa
1997 - doktoraty honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (8 grudnia) ^[13]
1998 - doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego ^[14], Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego
2003 - doktorat honoris causa (Dr. rer. nat. h.c.) Uniwersytetu Bielefeld (13 listopada) ^[15]

Lem został w 1973 honorowym członkiem Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Honorowe członkostwo zostało mu jednak odebrane w 1976 po jego komentarzach na temat amerykańskiej pulpowej literatury science fiction. SFWA zaproponowało mu później zwykłe członkostwo, którego nie przyjął ^[16] ^[17].

Był rozważany jako kandydat do Nagrody Nobla, jednak nigdy jej nie otrzymał. Jak w 1983 roku pisał krytyk Philadelphia Inquirer: Jeżeli [Lem] nie otrzyma Nagrody Nobla przed końcem wieku, to tylko dlatego, że ktoś powiedział komisji, iż jest on pisarzem science-fiction ^[18].

[edytuj] Dzieła

Zobacz więcej w osobnym artykule: Dzieła Stanisława Lema.

[edytuj] Adaptacje filmowe i telewizyjne

Książki, opowiadania i pomysły stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych ^[19] ^[20] ^[21]. Jakkolwiek Lem był znany z krytycznego do nich podejścia (wyjątkiem jest Przekładaniec z Bogumiłem Kobielą w roli głównej, do którego pisał scenariusz i którego powstawanie pilnie śledził).

Milcząca Gwiazda (Der Schweigende Stern 1960) - reż. Kurt Maetzig (NRD, Polska). Na podstawie powieści Astronauci;
Ikaria XB 1 (Ikarie XB 1 1963) - reż. Jindrich Polák (Czechosłowacja). Na podstawie powieści Obłok Magellana, aczkolwiek nie jest to wspomniane w napisach końcowych;
Profesor Zazul (1965) - reż. Marek Nowicki, Jerzy Stawicki (Polska). Na podstawie opowiadania III - Ze wspomnień Ijona Tichego;
Przyjaciel (1965) - reż. Marek Nowicki , Jerzy Stawicki (Polska). Na podstawie opowiadania o tym samym tytule ze zbioru Inwazja z Aldebarana;
Przekładaniec (1968) - reż. Andrzej Wajda (Polska). Na podstawie opowiadania Czy pan istnieje Mr Jones?, ale ze specjalnie napisanym scenariuszem;
Solaris, dwuczęściowy film TV (Solyaris 1972) - reż. Nikołaj Nirenburg (ZSRR). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
Solaris (Solyaris 1972) - reż. Andriej Tarkowski (ZSRR). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
Opowieści o pilocie Pirxie, serial (Pirx pilóta kalandjai 1972) - reż. András Rajnai (Węgry). Na podstawie zbioru opowiadań o tym samym tytule;
Śledztwo (1973) - reż. Marek Piestrak (Polska). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
Test pilota Pirxa (1978) - reż. Marek Piestrak (Polska, Estonia, Ukraina). Na podstawie opowiadania Rozprawa z Opowieści o pilocie Pirxie;
Un si joli village (1978) - reż. Étienne Périer (Francja). Na podstawie powieści o Śledztwo;
Szpital przemienienia (1978) - reż. Edward Żebrowski (Polska). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
Victim of the Brain (1988) - reż. Piet Hoenderos (Holandia). Na podstawie powieści Pokój na Ziemi;
Marianengraben (1994) - reż. Achim Bornhak (Niemcy). Na podstawie oryginalnego scenariusza;
Śledztwo, Teatr Telewizji (1997) - reż. Waldemar Krzystek (Polska). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
Solaris (2002) - reż. Steven Soderbergh (USA). Na podstawie powieści o tym samym tytule.

[edytuj] Ciekawostki

P. K. Dick, amerykański pisarz s-f, jeden z niewielu o których Lem wyrażał się pozytywnie, uważał, że Lem to prowokacja komunistów i naprawdę jest to grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł. P. K. Dick pisał nawet w tej kwestii do FBI ^[22].
Istnieją opinie, że Lem był kuzynem lwowskiego matematyka Stanisława Ulama, członka projektu Manhattan, jednak sam Lem mówi o nim "znajomy" ^[23].
Prace Lema były wykorzystywane jako podręczniki akademickie na wykładach dotyczących filozofii ^[24].
Imieniem pisarza będzie nazwana ulica w Krakowie ^[25].

[edytuj] Źródła

A. Niewiadowski i A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Wydawnictwo Poznańskie 1990
Biografia pisarza na jego oficjalnej stronie