|
Fornfræði eða klassísk fræði er fræðigrein sem fjallar um sögu, menningu og arfleifð klassískrar menningar Grikkja og Rómverja. Viðfangsefni fornfræðinga eru margvísleg og vinnubrögð þeirra einnig. Innan fornfræðinnar vinna fræðimenn ýmist að sagnfræði, heimspeki, bókmenntasögu eða málvísindum að svo miklu leyti sem þessar greinar fást við fornöldina. Einkum er það málakunnátta í forngrísku og latínu, sameiginleg þekking á bókmenntum og öðrum heimildum fornaldar og þjálfun í klassískri textafræði sem sameinar ólíka fornfræðinga.
Tímabilið sem fornfræðin fjallar um nær í grófum dráttum frá um 2000 f.Kr. er hópar grískumælandi fólks streymdu inn í Grikkland, til loka fornaldar um 500 e.Kr. eftir hrun Vestrómverska ríkisins. Fornfræðingar vinna náið saman með fornleifafræðingum einkum í rannsóknum á elsta tímabilinu en einnig á síðari hlutum tímabilsins.
Klassísk fornöld er hugtak sem er notað um grísk-rómverskan tíma, þ.e. fornaldarsögu Grikklands og Rómaveldis. Í sögu Grikklands er sá tími oftast miðaður við árið 776 f.Kr. þegar ólympíuleikarnir voru fyrst haldnir, enda þótt til séu töluvert eldri ritaðar heimildir á grísku. Í sögu Rómar er miðað við hefðbundið ártal fyrir stofnun borgarinnar 753 f.Kr., þrátt fyrir að ritaðar heimildir á latínu séu nokkuð yngri.
Enda þótt deilt sé um hvenær fornöld eigi að teljast lokið er oftast miðað við fall Vestrómverska ríkisins en þá er venjan að miða við árið 476. Í sögu Austrómverska ríkisins mætti ef til vill miða endalok fornaldar við árið 640 en þá féll Alexandría í hendur Aröbum.
Hugtakið klassískur tími er notað bæði um sögu Grikklands og Rómaveldis og vísar þá til þess tíma í klassískri fornöld sem talinn er vera blómatími þessara svæða. Í sögu Grikklands er 5. og 4. öld f.Kr. kallaðar klassískur tími en tímabilið þar á undan kallast snemmgrískur tími; oftast er upphaf klassíska tímans í Grikklandi miðað við Persastríðin, annaðhvort orrustuna við Maraþon eða endalok styrjaldarinnar eftir orrustuna við Plataju, en endalok hans miðast við upphaf hellenísks tíma, sem hófst árið 323 f.Kr. þegar Alexander mikli lést. Í sögu Rómar er klassískur tími venjulega talinn sá tími þegar skrifuð var svonefnd gullaldarlatína. Sá tími er talinn vara frá 80 f.Kr. til 14 e.Kr.
|
| breytaUndirgreinar fornfræðinnar |
- Klassísk textafræði: Segja má að textafræði sé rannsókn á textum í víðum skilningi: Uppruna þeirra, miðlun þeirra, merkingu þeirra og samhengi.
- Textarýni: Viðleitnin til þess að finna „réttan“ texta eða komast að minnsta kosti eins nærri upphaflegum texta og mögulegt er með samanburði á handritum og með hliðsjón af því hvernig textunum var miðlað.
- Bókmenntasaga: Lýsir innra samhengi og þróun í sögu klassískra bókmennta.
- Bókmenntarýni: Rannsókn á, umfjöllun um, mat og túlkun á bókmenntum sem bókmenntum, oft með hliðsjón af svonefndri bókmenntakenningu, sem er hálf-heimspekileg umfjöllun um aðferðir og markmið bókmenntarýninnar.
- Fornaldarheimspeki: Sem fræðigrein er fornaldarheimspeki sameiginlegt sérsvið innan fornfræði og heimspeki. Hún fjallar um heimspeki fornaldar, einkum gríska og rómverska heimspeki og arfleifð hennar í nútímaheimspeki og hugmyndasögu.
- Fornaldarsaga: Gagnrýnið mat á ritaðar heimildir jafnt sem áþreifanlegar leifar klassískrar fornaldar í þeim tilgangi að geta greint frá almennri þróun og tiltekinni atburðarás í sögu fornaldar.
- Fornleifafræði: Leitin að og rannsókn á varðveittum efnislegum leifum fornaldar.
- Listasaga: Rannsókn á varðveittum listaverkum fornaldar.
|
|
| breytaViðfangsefni fornfræðinnar |
- Klassískar bókmenntir
- Grískar bókmenntir
- Bundið mál:
- Epískur kveðskapur: Hómer
- Hjarðskáld: Þeókrítos
- Leikritun: (a) Harmleikir: Æskýlos, Sófókles, Evripídes; (b) Gamanleikir: Aristófanes, Menandros
- Lýrískur kveðskapur: Alkajos, Alkman, Arkílokkos, Bakkýlídes, Mímnermos, Pindaros, Saffó, Semónídes, Símónídes frá Keos, Týrtajos
- Vísdómskveðskapur: Hesíódos, Parmenídes, Empedókles
- Óbundið mál:
- Mælskufræði og ræður: Gorgías, Attísku ræðumennirnir
- Heimspeki: Platon, Aristóteles, Þeófrastos, Epikúros, Epiktetos, Markús Árelíus, Sextos Empeirikos, Díogenes Laertíos, Plótínos, Porfyríos, Jamblikkos, Próklos
- Sagnaritun: Heródótos, Þúkýdídes, Xenofon, Pólýbíos, Plútarkos
- Skáldverk: Xenofon, Lúkíanos
- Vísindi og fræði: Hippókrates, Þeófrastos, Díonýsíos frá Halikarnassos, Apolloníos Dyskolos, Díonýsíos Þrax, Galenos
- Latneskar bókmenntir
- Bundið mál:
- Elegískur kveðskapur: Catullus, Tibullus, Propertius, Óvidíus
- Epískur kveðskapur: Enníus, Virgill, Óvidíus, Lucanus
- Leikritun: Plátus, Terentíus
- Lýrískur kveðskapur: Catullus, Hóratíus
- Háðsádeilur: Juvenalis, Martialis
- Vísdómskveðskapur: Lucretius, Lucanus
- Óbundið mál:
- Bréf: Cicero, Pliníus yngri
- Heimspeki: Cicero, Seneca yngri
- Mælskufræði og ræður: Cicero, Seneca eldri
- Sagnaritun: Júlíus Caesar, Sallústíus, Cornelius Nepos, Lívíus, Tacitus, Suetonius
- Skáldverk: Petróníus, Apuleius
- Vísindi og fræði: Varró, Pliníus eldri
- Fornaldarsaga
- Fornaldarheimspeki
- Eftir tungumáli og/eða landsvæði:
- Eftir tímabilum:
|
|
|
|
| breytaVissir þú að... |
...Aristófanesi frá Býzantíon er eignuð uppfinning ákvæðismerkja sem notuð eru í grísku til að gefa til kynna framburð?
...í riti Ciceros Um skyldur er sett fram gagnrýni á einvaldinn Júlíus Caesar, sem þá hafði nýlega verið ráðinn af dögum?
...orrustan við Agrigentum (Sikiley 261 f.Kr.) var fyrsta skipulagða orrustan í fyrsta púnverska stríðinu og fyrsta stóra orrustan milli Karþagómanna og Rómverja?
...rómverski keisarinn Dómitíanus þótti grimmur og haldinn ofsóknaræði og er af þeim sökum stundum talinn til hinna svonefndu brjáluðu keisara?
...eitt elsta og mikilvægasta rit um bókmenntarýni í fornöld er gamanleikur Aristófanesar Froskarnir?
...Mormó er gyðja í grískri goðafræði og var sögð bíta óþæg börn?
...Michael Ventris var enskur arkitekt og sjálfmenntaður fornfræðingur sem, ásamt fornfræðingnum John Chadwick, réð línuletur B á árunum 1951-1953?
|
|
| breytaValin mynd |
Grísk bronsstytta frá helleníska tímanum.
|
|
| breytaValin grein um fornfræði |
| Pelópsskagastríðið (431 f.Kr.–404 f.Kr.) var stríð í Grikklandi hinu forna milli Aþenu og bandamanna hennar annars vegar og Spörtu og bandamanna hennar hins vegar. Elsta og frægasta heimildin um Pelópsskagastríðið er Saga Pelópsskagastríðsins eftir forngríska sagnfræðinginn Þúkýdídes.
Sagnfræðingar hafa venjulega skipt stríðinu í þrjú skeið. Á fyrsta skeiðinu, arkídamíska stríðinu, gerði Sparta ítrekaðar innrásir á Attískuskaga en Aþena nýtti sér yfirburði sína á sjó til að gera strandhögg á Pelópsskaga og reyndi að halda niðri ólgu meðal bandamanna sinna. Þessu skeiði stríðsins lauk árið 421 f.Kr. með friði Níkíasar. En áður en langt um leið brutust átök út að nýju á Pelópsskaganum. Árið 415 f.Kr. sendi Aþena her til Sikileyjar í von um að hertaka Syrakúsu. Árásin misheppnaðist illa og Aþeningar töpuðu öllu herliðinu sem þeir sendu árið 413 f.Kr. Við þessi tímamót hófst síðasta skeið stríðsins, sem er venjulega nefnt jóníska stríðið. Sparta, sem naut nú stuðnings Persaveldis, studdi byltingu í bandalagsríkjum Aþenu á Eyjahafi og í Jóníu og gróf þannig undan veldi Aþenu og yfirráðum hennar á sjó. Eyðilegging aþenska flotans í orrustunni við Ægospotami réð úrslitum í stríðinu og Aþena gafst upp ári síðar.
|
|
| breytaHvað þarf að gera? |
|
|
|
| breytaGæða- og úrvalsgreinar |
| Núverandi gæðagreinar:
Núverandi úrvalsgreinar:
|
|
| breytaFornfræðitenglar |
|
|
|
|
