KGB
Z Wikipedii
KGB ZSRR - "Комите́т Госуда́рственной Безопа́сности СССР, КГБ СССР"; Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopastnosti SSSR (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR) - radziecka struktura administracyjna łącząca funkcje instytucji czuwającej nad bezpieczeństwem państwa, dokonującej politycznej inwigilacji obywateli, zwalczającej rzeczywistą i potencjalną opozycję oraz niezależny obieg informacji, kontrolująca większą część służb specjalnych (z wyjątkiem wojskowych) ZSRR. Pełna nazwa do 1978 - Комитет Государственной Безопасности при Совете министров СССР (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR).
KGB istniała w okresie od marca 1954 do października 1991 r. Była następczynią Czeka i NKWD; w porównaniu do poprzedniczek była ściślej kontrolowana przez aparat partyjny. W propagandzie często określana jako "tarcza i miecz Partii" (Щит и меч). W trakcie pierestrojki i później po upadku ZSRR była stopniowo dzielona i likwidowana. Znaczą część jej działalności przejęła Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB).
Do głównych zadań KGB należało gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami Związku Radzieckiego, ochrona kontrwywiadowcza Armii Czerwonej Marynarki Wojennej i lotnictwa oraz samego Komitetu, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi i większymi ośrodkami przemysłowymi tego kraju, osłona budynków rządowych oraz dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami, w tym ambasad i konsulatów. KGB wykonywała pracę, jaka w Stanach Zjednoczonych znajdowała się w tym czasie w kompetencji czterech innych odrębnych agencji, m.in. Centralnej Agencji Wywiadowczej - CIA, Federalnego Biura Śledczego - FBI i Agencji Bezpieczeństwa Narodowego - NSA oraz Tajnej Służby USA.
W skład KGB wchodziło 9. Zarządów Głównych, z których największą rolę odgrywały: I (wywiad), II (kontrwywiad), III (kontrwywiad wojskowy), V (walka ideologiczna i zwalczanie dysydentów), VI (wywiad i kontrwywiad gospodarczy), VII (inwigilacja) i IX (ochrona dostojników państwowych). Oprócz tego poza strukturami Zarządów Głównych znajdowały się specjalne oddziały skrytobójców działających na całym świecie, tzw. mokryje dieła.
[edytuj] Utworzenie KGB i zarząd
KGB powstało w marcu 1954 roku, w wyniku reorganizacji organów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR. Reorganizacja z marca 1954 roku była dokładnym powtórzeniem zmian w radzieckim systemie bezpieczeństwa z 1946 roku, kiedy zostało utworzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (MGB) oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W marcu 1954 roku z MWD zostały wydzielone dwa największe piony tej instytucji, m.in. pion policji politycznej reprezentowany przez I Zarząd Główny MWD oraz pion wywiadu zagranicznego, którym się zajmował II Zarząd Główny MWD. W wyniku tej zmiany powstał oddzielny Komitet Bezpieczeństwa Państwowego - KGB.
KGB działało początkowo na prawach "ministerstwa", podlegając bezpośrednio premierowi. Pierwszym przewodniczącym KGB został generał Iwan Sierow. Stał on na czele komitetu przez cztery lata od 1954 do 1958 roku. Wcześniej Sierow był zastępcą dowódcy i dowódcą GRU. Po II wojnie światowej został wysłany do Polski jako główny doradca radziecki przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego. Osobiście, jako gen. Iwanow, przeprowadził w 1945 r. aresztowanie 16 przywódców Polski Podziemnej, postawionych następnie przed sądem w Moskwie. Po objęciu stanowiska przewodniczącego KGB poinformował Nikitę Chruszczowa o istnieniu tzw. archiwum Berii, w którym znajdowały się materiały kompromitujące Chruszczowa i najwyższych dostojników partyjnych. Sierow odszedł z KGB w 1958 r. by ponownie zostać dowódcą wywiadu wojskowego GRU.
W latach 1958 – 1961 przewodniczącym KGB był Aleksander Szelepin. W momencie nominacji miał niewiele ponad 40 lat. W czasie II wojny światowej dowodził oddziałem partyzanckim, w latach 1952-1958 był przewodniczącym Komsomołu. Próbował przekształcić KGB w prawdziwą służbę wywiadowczo-kontrwywiadowczą. Odsunął od stanowisk wielu starych stalinowców, zastępując ich bardziej inteligentnymi, ściągniętymi z Komsomołu absolwentami szkół wyższych.
Pod koniec lat pięćdziesiątych na polecenie Chruszczowa Szelepin niejawnie badał sprawę zbrodni katyńskiej i po wykonaniu kwerendy przechowywanych przez NKWD, a potem przez KGB dokumentów, w przedstawionej notatce nr N-632-Sz (Н-632-Ш) z 3 marca 1959 roku zaproponował zniszczenie 21 857 teczek personalnych zamordowanych – jak się wyraził osób byłej Polski burżuazyjnej – jako nieprzydatnych zarówno operatywnie, jak i historycznie, a zachowanie jedynie głównych dokumentów mieszczących się w oddzielnej, niewielkiej teczce. Propozycja została zatwierdzona i wykonana, a teczka otrzymała nazwę specjalnej teczki nr 1, i jako jedna z najważniejszych tajemnic ZSRR wchodziła do wydzielonego, specjalnego zbioru dokumentów dostępnych tylko przywódcy KPZR i przekazywanych mu przy objęciu władzy.
Szelepin odszedł z KGB w 1961 roku, ale nie stracił nad nim kontroli, objął bowiem funkcję przewodniczącego nowo utworzonej i dysponującej szerokimi uprawnieniami partyjno-państwowej komisji kontroli wszystkich służb specjalnych.
Po odejściu Szelepina nowym przewodniczącym Komitetu został jeszcze młodszy od swego poprzednika (wówczas 37 letni), ale nie mniej dynamiczny protegowany Szelepina Władimir Jefimowicz Siemiczastny. Zgodnie z wytycznymi Chruszczowa, Siemiczastny kontynuował oczyszczanie archiwów z materiałów, przypominających zbyt dobitnie stalinowską przeszłość członków Prezydium Rady Najwyższej KPZR. Z polecenia Siemiczastnego, zniszczono 9 tomów materiałów, dotyczących zlikwidowanych w latach stalinowskiego terroru członków Komitetu Centralnego, wyższych oficerów służb wywiadowczych (takich jak - Jan Berzin szef GRU, Abram Słucki naczelnik Departamentu VII (wywiad) GUGB, Siergiej Szpigelglas naczelnik Departamentu VII GUGB w 1938 r. i wielu innych), oraz zamieszkałych w Moskwie komunistów z partii zagranicznych.
Władimir Siemiczastny odszedł z KGB w maju 1967 roku, zastąpił go były ambasador na Węgrzech Jurij Andropow. Pod kierownictwem Jurija Andropowa (1967-1982) KGB cieszyło się stosunkowo wysoką pozycją w strukturach władzy ZSRR. Przed objęciem stanowiska przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego, Andropow był od 1954 do 1957 roku ambasadorem ZSRR na Węgrzech. Sprawował stanowisko ambasadora podczas powstania w 1956 roku, gdzie odegrał ważną rolę podczas interwencji Armii Czerwonej w tym kraju. Później często wspominał rozwścieczony tłum mieszkańców Budapesztu, wieszający na latarniach ulicznych znienawidzonych agentów węgierskiej służby bezpieczeństwa. Po powrocie z Węgier w 1957 r. kierował Wydziałem Łączności z Bratnimi Partiami Krajów Socjalistycznych Komitetu Centralnego KPZR, który odpowiadał za stosunki Kremla z partiami komunistycznymi krajów bloku wschodniego.
Po śmierci Breżniewa Andropow odszedł z KGB. Andropow był najdłużej, poza Ławrientijem Berią, szefem radzieckich służb specjalnych. W 1982 roku spuściznę po Andropowie otrzymał na krótko Witalij Fiedorczuk, jednak po wyborze Andropowa na stanowisko I sekretarza KPZR zastąpił go Wiktor Czebrikow. Fiedorczuk został mianowany na urząd ministra spraw wewnętrznych.
W roku 1988 miejsce Czebrikowa zajął Władimir Kriuczkow. Kriuczkow wcześniej pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych ZSRR, do KGB przyszedł wraz z Andropowem, z którym współpracował podczas pobytu w Budapeszcie w połowie lat 50. Zanim objął stanowisko przewodniczącego KGB, Kriuczkow, przez czternaście lat (1974-1988) stał na czele I Zarządu Głównego KGB wywiadu zagranicznego KGB, co tym samym automatycznie dawało mu funkcję pierwszego zastępcy przewodniczącego KGB. W sierpniu 1991 roku był on jednym z organizatorów nieudanego zamachu stanu, którego celem było obalenie Michaiła Gorbaczowa.
Po stłumieniu puczu Kriuczkow został aresztowany i karnie zdymisjonowany, a jego obowiązki przejął na krótko Leonid Szebarszyn, wcześniej szef PGU (PZG), mający za sobą służbę w Afganistanie, Iranie i Indiach, od roku 1987 zastępca szefa KGB. Tarcia wewnątrz ścisłego kierownictwa KPZR doprowadziły jednak do szybkiej dymisji Szebarszyna - jeszcze w sierpniu 1991 nowym szefem KGB został były minister spraw wewnętrznych Władimir Bakatin. Bakatin jako ostatni przewodniczący podjął się zadania przebudowy KGB. Już wiosną 1991 roku proponował Gorbaczowowi, aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny oddział Alfa. Chciał aby stał się on częścią ochrony Kremla, nie zdołał go wówczas przekonać. Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych.
[edytuj] Główne zadania
Głównymi zadaniami Komitetu było m.in. gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami Związku Radzieckiego, ochrona kontrwywiadowcza Armii Czerwonej Marynarki Wojennej i lotnictwa oraz samego Komitetu, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi i większymi ośrodkami przemysłowymi tego kraju, osłona budynków rządowych i dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami (ambasad i konsulatów). Komitet Bezpieczeństwa Państwowego, wykonywał taką pracę, jaka np. w Stanach Zjednoczonych znajdowała (i znajduje) się w kompetencji czterech innych odrębnych agencji, m.in. Centralnej Agencji Wywiadowczej - CIA, Federalnego Biura Śledczego - FBI i Agencji Bezpieczeństwa Narodowego - NSA oraz Tajnej Służby USA.
Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) nigdy nie osiągnął takiej władzy, jaką posiadały organy bezpieczeństwa państwowego w czasach rządów Józefa Stalina, m.in. NKWD/NKGB. Pozostawał jednak potężnym mechanizmem, skupiającym w swej strukturze służby wywiadowcze, kontrwywiadowcze, ochrony dostojników, tajną policję polityczną, wszystkie kategorie łączności specjalnej, szyfrografii, kryptografii, obiektów specjalnych, a także kilka dywizji wojskowych, pułk lotnictwa i armię wojsk ochraniających granice Związku Radzieckiego. Była to z pewnością największa machina służb specjalnych w dziejach świata. W latach 90. XX w. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego liczył 500 tysięcy funkcjonariuszy. Liczba tajnych współpracowników w Związku Radzieckim oraz za granicą jest trudna do oszacowania, ale sądzi się, że było to co najmniej kilka milionów osób. Centralny aparat KGB składał się z ok. 30. zarządów głównych, kierujących pracą setek dyrekcji i wydziałów.
[edytuj] Struktura organizacyjna 1980-1991
Podstawowa struktura KGB w latach 80. XX w. składała się z 9 zarządów:
- I Zarząd Główny (PGU) - wywiad zagraniczny - środki czynne
- II Zarząd Główny (WGU) - bezpieczeństwo wewnętrzne i kontrwywiad na obszarze kraju
- III Zarząd Główny - kontrwywiad i przeciwdziałanie akcjom wywrotowym w radzieckich siłach zbrojnych wraz z wydziałami specjalnymi (Osobyje Otdiely-OO )
- IV Zarząd - transport i bezpieczeństwo ambasad
- V Zarząd Główny - walka ideologiczna, dysydenci, a następnie ochrona porządku konstytucyjnego
- VI Zarząd Główny - kontrwywiad gospodarczy i ekonomiczny oraz ochrona obiektów przemysłowych
- VII Zarząd Główny - inwigilacja
- VIII Zarząd Główny - wywiad elektroniczny i szyfry
- IX Zarząd Główny - ochrona kierownictwa partyjno-państwowego i urządzeń o szczególnym znaczeniu, Straż Kremlowska - (Od 1990 Służba Ochrony)
[edytuj] Wywiad zagraniczny
W radzieckich służbach specjalnych wywiad zagraniczny utworzono (formalnie) w 1920 roku, wydział wywiadu zagranicznego Czeka znany był w okresie międzywojennym jako Inostrannyj Otdieł (INO). Później podniesiono status wywiadu i w latach 1941 - 1947 nosił on nazwę Inostrannoje Uprawlenije (INU), ale posługiwano się również nazwą Pierwszy Zarząd. W latach 1947 - 1951 najważniejsze zadania wywiadu zagranicznego przejął Komitiet Informacyi (KI), Komitet Informacji, pod kierownictwem Wiaczesława Mołotowa, następnie Andrieja Wyszyńskiego. Od 1952 do 1991 roku wywiad zagraniczny prowadziło Pierwoje Gławnoje Uprawlenie (PGU) Pierwszy Zarząd Główny, z wyjątkiem rocznego okresu od marca 1953 do marca 1954 roku, kiedy nosił powodującą wiele pomyłek nazwę Drugiego Zarządu Głównego.
[edytuj] Operacje wywiadowcze
Za największy sukces radzieckiego wywiadu zagranicznego bez wątpienia należy uznać penetrację amerykańskiego projektu budowy pierwszej bomby atomowej - Projekt Manhattan, (ang. Manhattan Project). Dostarczone wówczas informacje wywiadowcze z siatek wywiadowczych NKWD i NKGB rozmieszczonych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Wielkiej Brytanii, pozwoliły naukowcom radzieckim przeprowadzić pierwszy próbny wybuch własnej bomby atomowej już w 1949 roku.
[edytuj] Struktura zarządzania
W latach 1920-1991 wywiad zagraniczny ZSRR prowadzony był przez:
- 1920-1934 - Wydział Zagraniczny CzeKa/GPU/OGPU,
- 1934-1941 - Departament VII, następnie Departament V Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD (GUGB),
- 1941-1947 - I Zarząd NKGB/NKWD/MGB,
- 1947-1952) - Komitiet Informacyi Rady Ministrów, następnie Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
- 1952-1953 - I Zarząd Główny MGB,
- 1953-1954 - II Zarząd Główny MVD,
- 1954-1991 - I Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego - KGB.
[edytuj] Naczelnicy wywiadu zagranicznego
- 1920-1921 - Jakow Dawtian,
- 1921 - Solomon Mogilewski,
- 1921-1930 - Michaił Trilisser,
- 1930-1936 - Artur Artuzow,
- 1936-1938 - Abram Słucki,
- 1938 - Zelman Pasow,
- 1938 - Siergiej Szpigelglas,
- 1938-1939 - Władimir Diekanozow,
- 1939-1946 - Paweł Fitin,
- 1946 - Piotr Kubatkin,
- 1946-1949 - Piotr Fiodotow,
- 1949-1951 - Siergiej Sawczenko,
- 1952-1953 - Jewgienij Pitowranow,
- 1953 - Wasilij Riasnoj,
- 1953-1955 - Aleksandr Paniuszkin,
- 1956-1971 - Aleksandr Sacharowski,
- 1971-1974 - Fiodor Mortin,
- 1974-1988 - Władimir Kriuczkow,
- 1988-1991 - Leonid Szebraszyn.
[edytuj] Centrala KGB
Główna siedziba KGB mieściła się w okazałym kompleksie gmachów odziedziczonych po Czeka, OGPU i NKWD, przy placu Dzierżyńskiego 2 (tzw. Łubianka). W latach 70. XX w. I Zarząd Główny KGB przeniósł się do zaprojektowanego przez Finów nowoczesnego biurowca w Jasieniewie przy moskiewskiej obwodnicy, który był wyposażony w specjalne globalne systemy łączności.
KGB, tak jak jego poprzednicy, posiadał dużą sieć ośrodków szkoleniowych (w tym kilka szkół dla szpiegów), które służyły do szkolenia radzieckich agentów wywiadu i ochrony oraz czasem, gościnnie, z krajów Układu Warszawskiego. W ośrodku szkoleniowym w Puszkino koło Moskwy szkolono głównie przyszłych arabskich terrorystów. Nowa centrala I Zarządu Głównego KGB, zaprojektowana przez fińskiego architekta, miała swój główny gmach w kształcie litery Y. Gmach ten liczył siedem kondygnacji i po obu stronach przylegały do niego budynki, mieszczące z jednej strony sale konferencyjne i bibliotekę, a z drugiej poliklinikę, sale sportowe i basen. Z okien nowej siedziby wywiadu zagranicznego roztaczał się widok na malownicze wzgórza pokryte brzozowymi lasami i zielonymi łąkami. Pracownicy innych zarządów KGB, którzy pozostali w zatłoczonych biurach Łubianki, nazywali z zazdrością kompleks w Jasieniewie Laskiem.
[edytuj] Kontrwywiad KGB
W Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego - KGB, kontrwywiadem zajmowały się dwa oddzielne Zarządy Główne - II Zarząd Główny oraz III Zarząd Główny, który odpowiadał za kontrwywiad wojskowy.
[edytuj] II Zarząd Główny KGB
Za bardzo ważny sukces z punktu widzenia interesów ZSRR II Zarządu Głównego uważa się względnie szybkie wytropienie i aresztowanie pułkownika wywiadu wojskowego GRU, współpracującego z brytyjską Tajną Służbą Wywiadowczą MI6 oraz amerykańską Centralną Agencją Wywiadowczą CIA, Olega Pieńkowskiego, uważanego przez wielu za szpiega, który uratował świat.
W 1961 roku szef II Zarządu Głównego KGB Oleg Gribanow całkiem przypadkowo rozkazał rozpocząć inwigilację Pieńkowskiego. Bezpośrednim powodem wydania tego rozkazu była podobno osobista uraza Gribanowa do ówczesnego szefa GRU Iwana Sierowa. Trudno jednak uwierzyć, że szef kontrwywiadu KGB rozkazał inwigilować tak wysokiego i wpływowego oficera GRU, jakim był Pieńkowski, bez żadnych dowodów jego winy. Należy raczej sądzić, że Pieńkowski został wskazany przez kogoś, możliwe że przez agenta KGB w szeregach CIA lub MI6. Chociaż tak szybkie aresztowanie bardzo groźnego szpiega można by uznać za sukces kontrwywiadu KGB, ówczesny przewodniczący KGB Aleksander Szelepin został zwolniony za dopuszczenie szpiega do tak wysokiej pozycji w KGB.
[edytuj] III Zarząd Główny KGB
Oficerowie III Zarządu Głównego, którzy odpowiadali za kontrwywiad w siłach zbrojnych, byli przydzielani do wszystkich rodzajów wojsk i z reguły nosili zwykłe mundury wojskowe odpowiednie dla danej formacji. W marynarce wojennej umundurowanych oficerów KGB przydzielano na duże okręty oraz do baz na lądzie. Funkcjonariusze tego zarządu działali nawet w szeregach wywiadu wojskowego GRU stanowiąc rodzaj systemu wewnętrznej kontroli radzieckich służb wewnętrznych.
[edytuj] Wykaz jednostek i struktura organizacyjna KGB
[edytuj] Zabójcy NKWD/KGB: mokryje dieła
Od samego początku istnienia radzieckich służb specjalnych, w ich strukturach organizowano specjalne grupy, wydziały lub departamenty zajmujące się tzw. mokrą robotą. W latach 20. oraz 30. XX w., działała tzw. grupa Jaszy, pod dowództwem Jakowa Sieriebrianskiego przy Oddziale Administracyjnym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego OGPU. Jedną z akcji grupy Jaszy było porwanie z ulic Paryża i zamordowanie generała Aleksandra Kutiepowa, przywódcy emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego ROWS.
Kiedy w ZSRR nadszedł okres czystek, Józef Stalin, przewidując, że wielu oficerów wywiadu - rezydentów, agentów itp. nie zechce powrócić do kraju, w grudniu 1936 roku polecił nowo mianowanemu szefowi NKWD Nikołajowi Jeżowowi utworzyć kolejny oddział wzorowany na grupie Jaszy. Tak powstał Zarząd Zadań Specjalnych NKWD, który zorganizował lotne grupy, których zadaniem było mordowanie ludzi odmawiających powrotu do kraju. Jedną z ofiar Zarządu Zadań Specjalnych został Ignace Reiss (Ignac Perecki - ps. Rajmond), agent NKWD działający w Paryżu. Ciało Reissa przeszyte kulami znaleziono na poboczu autostrady prowadzącej do Lozanny. Ofiarą NKWD padł także Jewhen Konowalec, przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Zamachu dokonał w Rotterdamie 23 maja 1938 Paweł Sudopłatow, później wysokiej rangi funkcjonariusz NKWD oraz szef Zarządu Zadań Specjalnych.
W roku 1941 powstała Sekcja specjalna NKWD, zajmująca się tzw. mokrą robotą, która została przekształcona w II Wydział NKWD - Specjalny, a następnie od 1942 do 1946 r. istniała jako IV Zarząd kolejno - Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, Bezpieczeństwa Państwowego NKGB i Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego MGB.
Po II wojnie światowej zadania specjalne przejął Wydział DR, a następnie Biuro specjalne nr 1 MGB. Po wchłonięciu MGB przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MWD) w 1953 roku, zadaniami specjalnymi zajmował się IX Wydział MWD.
Na początku lat '50 XX w. rozpoczęto szkolenie funkcjonariusza MGB Nikołaja Chochłowa. Jego celem miał być Gieorgij Siergiejewicz Okołowicz, jeden z liderów organizacji NTS na terenie Niemiec Zachodnich. Postępy w przygotowaniach Chochłowa nadzorował sam ówczesny naczelnik I Zarządu Głównego MGB, Aleksandrer Paniuszkin, po utworzeniu KGB pierwszy szef wywiadu zagranicznego. Wśród instruktorów Chochłowa był m.in. mistrz Związku Radzieckiego w dżudo, Michaił Rubak i pięciokrotny zwycięzca wszechzwiązkowych turniejów w strzelaniu z pistoletu, podpułkownik Godlewski. Po przybyciu do Frankfurtu w lutym 1954 roku, gdzie przebywał Okołowicz, Chochłow zjawił się pod jego drzwiami i zamiast oddać strzał ze specjalnego pistoletu w kształcie paczki papierosów, oznajmił mu, że jest z MGB i ma rozkaz go zabić, lecz nie chce go wykonać. Wkrótce oddał się w ręce CIA i po jakimś czasie wystąpił na konferencji prasowej, wyznając wszystko co wiedział o planach zamachu na Okołowicza i innych ludzi.
W kwietniu 1955 roku, po długim podsumowaniu strat spowodowanych przez Chochłowa, KGB dokonało zmian w centrali i zadania specjalne przekazano do właśnie zreorganizowanego 13 Departamentu I Zarządu Głównego KGB.
Następnym bardzo znanym zabójcą KGB był Bohdan Staszynski, Ukrainiec, zwerbowany przez KGB w wieku 19 lat, podczas studiów na Uniwersytecie Lwowskim. Zlecono mu dokonanie zabójstwa jednego z głównych teoretyków ukraińskiego ruchu narodowego, Lwa Rebeta, mieszkającego wówczas w Republice Federalnej Niemiec. Staszynski zabił Rebeta 12 października 1957 roku. Kolejnym powierzonym mu zadaniem była eliminacja lidera nacjonalistów ukraińskich Stepana Bandery. Choć pierwsza próba zamachu nie powiodła się, Staszynski, pomimo coraz większych obiekcji, wykonał zdanie w Monachium 15 października 1959 roku. Nadano mu za to Order Czerwonego Sztandaru. Historia Staszynskiego nie skończyła się jednak dobrze dla KGB. Podczas przygotowań do zamachu na byłego premiera Ukrainy Jarosława Stećko, Staszynski poślubił Ingę Pohl, Niemkę z NRD. Zdecydował się za jej namową złamać rozkaz i 12 sierpnia 1961 roku zgłosił się do Amerykanów w Berlinie Zachodnim.
KGB wspierało także służby specjalne państw Układu Warszawskiego w zadaniach eliminowania niewygodnych osób. Tak było w przypadku zamordowania Georgija Markowa, przez bułgarską służbę bezpieczeństwa DS (Drżawna Sigurnost). Markow został zamordowany przy pomocy specjalnego parasola z igłą w środku, która wstrzykiwała platynową kulkę ze śmiertelną dawką rycyny. ukrytą w platynowej blaszce, dostarczonego przez techników z KGB. W późniejszych latach 1960-1990, zadaniami specjalnymi zajmował się XIII Departament i VIII Departament Zarządu S - I Zarządu Głównego KGB.
[edytuj] Pomoc wojskowo-techniczna
Oficerowie KGB służyli także w rejonach walk. W latach 1954-1989 zginęło 572 funkcjonariuszy KGB poza granicami ZSRR, niosąc, jako to eufemistycznie określano, "pomoc wojskowo-techniczną". Oficerowie ci ginęli w krajach arabskich, Wietnamie Północnym, Afganistanie oraz w konfliktach granicznych.
[edytuj] Kontrola nad służbami specjalnymi Układu Warszawskiego
Po zakończeniu II wojny światowej w Europie, pod kontrolą radziecką znalazły się takie kraje jak Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, i Niemiecka Republika Demokratyczna. Pod kontrolą NKWD (następnie MWD, KGB) znalazły się ich służby specjalne. W przypadku Polski, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego było organizowane na wzór NKWD i pod kontrolą przedstawicieli owej instytucji. Jednym z nich był np. gen. Iwan Sierow, mianowany doradcą NKWD przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Osobiście, pod pseudonimem Iwanow, przeprowadził w 1945 r. aresztowanie 16 przywódców Polski Podziemnej, postawionych następnie przed sądem w Moskwie.
[edytuj] Ostatnie zmiany i rozwiązanie
Władimir Bakatin, ostatni przewodniczący KGB, dążył do ograniczenia wpływów tej instytucji. Już wiosną 1991 roku proponował Gorbaczowowi, aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny oddział Alfa - chciał, aby stał się on częścią ochrony Kremla. Nie zdołał go wówczas przekonać.
Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych. Pierwszą ważniejszą decyzją związaną z procesem rozbicia KGB od środka było wyodrębnienie ze struktur Komitetu wojsk ochrony pogranicza i przydzielenia ich do Ministerstwa Obrony Narodowej ZSRR, później weszły one w skład Federalnej Służby Granicznej.
Kolejną decyzją Bakatina pozbawiono KGB kontrwywiadu wojskowego, czyli III Zarządu Głównego, który działał we wszystkich jednostkach radzieckich sił zbrojnych. Kolejnym etapem reorganizacji było wyłączenie z KGB całego IX Samodzielnego Zarządu Ochrony Osobistej, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo członków najwyższych władz partyjnych i państwowych. Pod kontrolą tego zarządu znajdowały się Kreml i wszystkie ważniejsze rządowe budynki. Podobny los spotkał Niezależny Wydział Łączności, odpowiedzialny za stan łączności specjalnej wszystkich instytucji rządowych oraz połączeń centrali z władzami terenowymi. Jednostki te zostały wyłączone ze struktury KGB, podobnie jak Służba Szyfrów.
Bakatin uważał również, że KGB powinno przekazać Ministerstwu Spraw Wewnętrznych wszystkie wydziały gospodarcze, zajmujące się m.in. korupcją i przestępstwami gospodarczymi - funkcję tę pełnił Zarząd Zabezpieczenia Przemysłu oraz niektóre wydziały II Zarządu Głównego KGB (kontrwywiad). Bakatin dokonywał reorganizacji na podstawie specjalnych dekretów Gorbaczowa. W połowie listopada 1991 roku Bakatin zabrał się za najpotężniejszy zarząd KGB, I Zarząd Główny. Już w grudniu 1991 roku na bazie I Zarządu Głównego KGB powstała Centralna Służba Wywiadowcza, którą następnie przemianowano na Służbę Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej.
[edytuj] Byli współpracownicy KGB w Polsce
Nie wiadomo dokładnie, ilu byłych współpracowników KGB (tzw. "śpiochów"), przeszło do UOP-u i ilu z nich do dziś pracuje w szeregach Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu. Podejrzewa się także, że wielu z nich przetrwało w Głównym Zarządzie Informacji Wojska Polskiego, który później został przekształcony w Wojskowe Służby Informacyjne. Wiadomo tylko, że Główny Zarząd Informacji był szczególnie dobrze spenetrowany przez KGB i GRU.
[edytuj] Pracownicy obcych służb na żołdzie KGB
- George Blake - wyższy oficer brytyjskiej Tajnej Służby Wywiadowczej MI6, zwerbowany podczas wojny koreańskiej przez wywiad północnokoreański, został przekazany KGB. Wydał Rosjanom ponad 40 agentów-informatorów, m.in. wydał członków siatki MI6 w Berlinie Wschodnim, wskazał także na istniejący tunel ciągnący się z Berlina Zachodniego do Wschodniego - zob. Operacja Gold. Jego kariera szpiegowska zakończyła się w 1961 roku, kiedy został wskazany przez uciekiniera, pułkownika wywiadu polskiego Departamentu I MSW Michała Goleniewskiego.
- Aldrich Hazen Ames - doszedł do stanowiska szefa kontrwywiadu CIA na Związek Radziecki, współpracował z KGB od 1985 roku. Aldrich Ames zrobił wszystko, co agent może zrobić, poza, jak żartowano później, podstawieniem ciężarówki pod siedzibę CIA w Langley i wywiezieniem z niej sekretów. Ames ujawnił ponad sto tajnych operacji, wydał Rosjanom ponad 30 osób współpracujących z CIA i innymi zachodnimi agencjami, z których dziesięć zostało skazanych na karę śmierci i rozstrzelanych. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB Służba Wywiadu Zagranicznego. Został wykryty i aresztowany dopiero w 1994 roku.
- Robert Hanssen - funkcjonariusz Federalnego Biura Śledczego FBI, pierwszy raz nawiązał współpracę z GRU w 1979 roku, lecz po pierwszej transakcji go zerwał. Przejęła go jednak waszyngtońską rezydentura I Zarządu Głównego KGB w 1985 roku. Oprócz oficerów KGB i GRU współpracujących z CIA lub FBI, Hanssen dostarczył KGB ściśle tajny program wywiadowczy COINS-II, ze szczegółowym budżetem i planowanymi operacjami wywiadowcze przeciwko ZSRR i innym krajom Układu Warszawskiego, informacje o podsłuchach stosowanych przez Agencję Bezpieczeństwa Narodowego na dyplomatach radzieckich w Waszyngtonie. Zawiadomił KGB, że pracownicy NSA złamali kody w radzieckich satelitach komunikacyjnych, powiadomił także o specjalnym tunelu budowanym wspólnie przez FBI i NSA pod ambasadą radziecką w Waszyngtonie, który miał być wykorzystany do podsłuchu i podglądu. Do czasu wskazania go przez Hanssena kosztował on amerykańskich podatników 500 milionów USD. Przekazał także informacje dotyczące planu ewakuacji prezydenta i parlamentu USA w razie wybuchu wojny nuklearnej. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB Służba Wywiadu Zagranicznego, aresztowany został dopiero w lutym 2001 roku.
[edytuj] Oficerowie KGB współpracujący z obcym wywiadem
Podczas ponad 40. letniej działalności KGB wielu oficerów tej instytucji współpracowało z wywiadem państw zachodnich, lub zdecydowało się na ucieczkę do tych krajów. Oficerowie KGB lub GRU, którzy zdecydowali się na taki krok, robili to w większości przypadków z pobudek ideologicznych. Na współpracę z obcym wywiadem decydowali się głównie oficerowie I Zarządu Głownego KGB, którzy przebywając za granicą w USA lub Wielkiej Brytanii mieli okazję poznać rzeczywistość tych krajów, tak różną od tej opisywanej przez radziecką propagandę. Tak przynajmniej usprawiedliwiał swą zdradę Oleg Gordiewski.
Wyższymi funkcjonariuszami KGB, którzy współpracowali z wywiadem zachodnim byli:
- Oleg Gordijewski - pułkownik KGB, współpracował z wywiadem brytyjskim (MI6) w latach 1974 - 1985. Został wydany przez Aldricha Amesa, szefa kontrwywiadu CIA na Związek Radziecki, współpracującego z KGB od 1985 roku. Gordijewski był jedynym agentem wskazanym przez Amesa, któremu udało się uciec.
- Władimir Wetrow - pułkownik KGB pracujący w centrali I Zarządu Głównego KGB. Jego zadaniem była analiza informacji wywiadowczych dostarczonych przez Zarząd. W latach 1981-1982, przekazał francuskiemu wywiadowi (DST) ok. 4 tysięcy ściśle tajnych dokumentów. Został aresztowany w 1982 roku i rok później rozstrzelany.
- Walery Martynow - pułkownik KGB, pracował w Pionie X, zajmującym się wywiadem naukowo-technicznym. Współpracował z CIA w latach 80. XX w. podczas pobytu w rezydenturze KGB w Waszyngtonie, pod pseudonimem Gentile. Był jednym z wielu agentów wydanych przez Aldricha Amesa.
[edytuj] Przewodniczący KGB - 1954-1991
- 1954-1958 - Iwan Sierow
- 1958-1961 - Aleksandr Szelepin
- 1961-1967 - Władimir Siemiczastny
- 1967-1982 - Jurij Andropow
- 1982-1982 - Witalij Fiedorczuk
- 1982-1988 - Wiktor Czebrikow
- 1988-1991 - Władimir Kriuczkow
- 1991 - Leonid Szebarszyn
- 1991 - Władimir Bakatin
[edytuj] Źródła
- Christopher Andrew, Wasylij Mitrochin - Archiwum Mitrochina, Warszawskie Wydawnistwo Literackie MUZA SA Warszawa 2001
- Amy Knight - Szpiedzy bez maski: Spadkobiercy KGB, Prószyński i S-ka Warszawa 2001
- Andrzej Grajewski - Tarcza i miecz, Rosyjskie służby specjalne 1991-1998, Biblioteka Więzi Warszawa 1998
- Przewodnik KGB: Po miastach świata (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu), Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2001
- Guido Knopp - Elita Szpiegów (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu) Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2004
- Oleg Gordijewski - Ostatni Przystanek Egzekucja, (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu) Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2001
- Karol Grünberg - Szpiedzy Stalina: Z dziejów wywiadu Radzieckiego, Książka i Wiedza Warszawa 1996
- Normam Polmar, Thomas B. Allen - Księga Szpiegów, Wydawnictwo Magnum Warszawa 2000
- Henryk Piecuch - Akcje Specjalne: Od Bieruta do Ochaba (Seria: Tajna Historia Polski), Agencja Wydawnicza CB Warszawa 1996
[edytuj] Zobacz też
| Przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR |  |
|---|---|
|
Iwan Sierow | Aleksander Szelepin | Władimir Siemiczastny | Jurij Andropow | Witalij Fiedorczuk | Wiktor Czebrikow | Władimir Kriuczkow | Leonid Szebarszyn | Władimir Bakatin | |
 |
Służby specjalne byłego Związku Radzieckiego i Rosji |
|---|---|
|
Obecne: GRU od 1918 | SWR od 1991 | FSB od 1995 | |
