Dom van Utrecht

Van Wikipedia

52° 5' 27" N, 5° 7' 19" O       

___

De Domtoren en -kerk

De Dom van Utrecht is een markante gotische kerk in het midden van de stad. Zij werd vanaf 1254 gebouwd als de kathedraal van het bisdom Utrecht en was gewijd aan Sint-Maarten. Sinds 1580 is de kerk protestants. De 112,32 meter hoge Domtoren is de hoogste kerktoren van Nederland en het hoogste gebouw van Utrecht.

De Domkerk was tot de kerkelijke herindeling in 1559 de enige kathedraal in de Noordelijke Nederlanden, en tot aan de ingebruikname van de Sint-Bavokathedraal in Haarlem in 1898 de enige als kathedraal gebouwde kerk. Van de kerk resteren tegenwoordig slechts het koor en het dwarsschip; de Domtoren wordt door een plein van de kerk gescheiden. Bij het Domcomplex horen verder nog een kruisgang en een kapittelzaal (thans aula van de Universiteit Utrecht).

De Utrechtse Dom is ondanks de verminking een van de belangrijkste gotische monumenten in Nederland. Zij was tevens een van de vroegste voorbeelden van de gotiek in Nederland en als enige gebouw hier te lande staat zij qua stijl dicht bij de klassieke Franse gotiek. Aan de huidige Dom ging een kathedraal in romaanse stijl vooraf.

In de middeleeuwen was een kapittel aan de Domkerk verbonden dat een eigen immuniteit bezat, een grondstuk waarop de wereldlijke macht niets in te brengen had. Behalve de kathedraal zelf stonden hier de woningen van de kanunniken en tot in de dertiende eeuw ook het paleis Lofen van de Duitse keizer. De immuniteit van de Dom grensde aan de zuidzijde aan de immuniteit van de Sint-Salvatorkerk of Oud-Munsterkerk met onder meer het paleis van de bisschop. Tussen beide kerken, op het grondgebied van de Sint-Salvator, stond een derde kerkje ingeklemd, de Heilig-Kruiskapel.

Plattegrond van de Dom van Utrecht.
Verklaring van de nummers: 1 Domtoren, 2 Plaats van het verdwenen schip, 3 Viering, 4 Dwarsschip, 5 Koor, 6 Koorsluiting, 7 Noorder koorzijbeuk, 8 Zuider koorzijbeuk, 9 Kooromgang, 10 Kapel van Dionysius en Bartholomeus, 11 Kapel van Andreas en Pontianus, 12 Heilig Kruiskapel, 13 Kapel van Petrus en Paulus, 14 Kapel van Simon en Judas, 15 Kapel van Veen, 16 Kapel van Montfoort, 17 Domproostenkapel, 18 Kapel van Diepholt, 19 Kapel van Avesnes, 20 Kapel van Arkel, 21 Zuidoostportaal, 22 Kapel van Uterlo, 23 Blasiuskapel, 24 Kapel van Sierck, 25 Sacristie en librije, 26 Kapel van de Elfduizend Maagden, 27 Pandhof, 28 Groot kapittelhuis

[bewerk] Vroegere bebouwing

[bewerk] Eerste kerkjes

De Dom is gebouwd op het terrein van het voormalige Romeinse castellum. Dit bijzondere stukje Utrecht kan als de bakermat van het christendom in de Noordelijke Nederlanden worden beschouwd. Het begon met Frankische missionarissen die rond 630 binnen de resten van het castellum een houten kerkje bouwden, mogelijk al gewijd aan hun schutspatroon Sint-Maarten.^[1] Later die eeuw werd het heiligdom door de heidense Friezen verwoest.

Omstreeks 695 werd onder leiding van de Angelsaksische monnik Willibrord, die door de paus tot aartsbisschop der Friezen was benoemd, een aan Sint-Maarten gewijde stenen kerk in Utrecht gebouwd. Bovendien stichtte Willibrord naast de Sint-Maartenskerk een tweede kerk, de Sint-Salvator. De twee kerken vormden samen wellicht een dubbelkathedraal met één kapittel. Willibrord maakte dit complex tot het centrum van waaruit hij de kerstening van de Noordelijke Nederlanden ondernam. Ook na zijn dood bleef Utrecht het kerkelijke centrum van onze streken, dankzij het bestuur van Gregorius van Utrecht en de definitieve inrichting van het bisdom Utrecht rond het jaar 775.

Waar de Sint-Maartenskerk van Willibrord precies heeft gestaan is nog volop onderwerp van discussie; opgravingen op het Domplein in 1929, 1936 en 1993 hebben nog geen uitsluitsel gegeven. Zowel de plaats van de huidige Dom als die van de verdwenen Heilig-Kruiskapel komen in aanmerking. Ook is de vraag onopgehelderd of de Sint-Maartenskerk wel vanaf het begin de hoofdkerk van het prille bisdom was: de Sint-Salvatorkerk stond later immers ook bekend als Oud-Munster.^[2]

[bewerk] Dom van Balderik

De Noormannen verwoestten de kerken in 857 en bisschop Hunger nam de vlucht. Voor de Utrechtse bisschoppen volgde nu een lange periode van ballingschap in Deventer. Pas na 922, toen bisschop Balderik naar Utrecht terugkeerde, konden de kerkgebouwen worden hersteld. Balderik herbouwde of herstelde de Sint-Maartenskerk op de huidige plaats en mogelijk is hij degene geweest die het Utrechtse kapittel en de bijbehorende immuniteit in tweeën splitste en de Sint-Maarten tot de hoofdkerk van Utrecht maakte. Voor de bouw van de gotische Dom zou de aanwezigheid van de immuniteit van Sint-Salvator later nog verschillende problemen opleveren.

Balderik wist het aanzien van zijn nieuwe kathedraal te vergroten door het verwerven van belangrijke relieken van de heiligen Pontianus en Agnes. Hun feestdagen, 14 en 21 januari, zouden in het middeleeuwse Utrecht uitbundig gevierd worden. Balderik was ook de eerste bisschop die in de Sint-Maartenskerk werd begraven; zijn voorgangers waren in de Sint-Salvatorkerk bijgezet. Overigens is het onbekend hoe de 'Dom van Balderik' eruit gezien heeft.

[bewerk] Dom van Adelbold

In 1017 werd de Dom van Balderik door brand verwoest. Hierna werd in korte tijd op dezelfde plaats een grote Romaanse kathedraal gebouwd, die op 26 juli 1023 in tegenwoordigheid van keizer Hendrik II en twaalf bisschoppen werd gewijd. Dit bouwwerk staat bekend als de Dom van Adelbold, naar bisschop Adelbold II, die de bouw in opdracht gaf.

Van deze directe voorganger van de huidige Domkerk zijn meer gegevens bekend dan van de Dom van Balderik. Aan de hand van opgravingen en schriftelijke bronnen heeft men verschillende pogingen tot reconstructie gedaan, maar die blijven steken op een nogal hypothetisch niveau.^[3] Aangenomen wordt dat de Dom van Adelbold een westwerk bezat met daarvoor een atrium, afgesloten door een voorbouw geflankeerd door torens. De fundering van een daarvan, een veelhoekige traptoren, is zichtbaar gemaakt in de tuin van het vroegere Bisschopshof ten zuiden van de huidige Domtoren. Ook moet deze romaanse Dom een Maartenstoren hebben gehad, die te beschouwen is als de voorganger van de huidige Domtoren.

Adelbolds opvolger, bisschop Bernold, maakte de Dom omstreeks 1040 tot middelpunt van een indrukwekkend kerkenkruis: daartoe liet hij rond het bestaande gebouw vier nieuwe kerken verrijzen: de Pieterskerk in het oosten, de Janskerk in het noorden, de kerk van de Paulusabdij in het zuiden en de Mariakerk in het westen (de Mariakerk kwam pas onder bisschop Koenraad tot stand). In de Dom van Adelbold zelf werden de ingewanden van twee in Utrecht gestorven Duitse keizers bijgezet: Koenraad II, overleden in 1039, en Hendrik V, overleden in 1125. Hun lichamen werden naar de Dom van Speyer overgebracht.

De Dom van Adelbold werd in 1131 en 1148 bij stadsbranden gehavend. Bij de tweede brand was de schade kennelijk aanzienlijk, want de kerk werd pas op 22 juli 1173, de feestdag van Maria Magdalena, opnieuw ingewijd. Deze dag zou tot de Reformatie als de officiële kerkwijdingsdag blijven gelden en gaf elk jaar aanleiding tot grote feestelijkheden binnen en buiten de kathedraal. De relieken van Pontinus en Agnes werden in processie rondgedragen en er sloot een twintig dagen durende kermis op de dag aan.

Op 29 april 1253 brak er opnieuw een brand uit die negen dagen woedde en het grootste gedeelte van de stad in de as legde. Hoe groot de schade aan de Dom was, is niet te achterhalen, maar in elk geval werd er besloten tot de bouw van een geheel nieuwe kathedraal in de moderne gotische stijl. Delen van de Dom van Adelbold bleven echter nog tot het eind van de vijftiende eeuw in gebruik.

[bewerk] De gotische Dom

Koor gezien vanuit het zuidoosten

[bewerk] Bouwgeschiedenis

[bewerk] 1254-1320: kooromgang en zuidelijke koorzijbeuk

Het is mogelijk dat bisschop Hendrik van Vianden zelf de aanzet gegeven heeft tot de nieuwbouw. Deze bisschop was tevoren Domproost in Keulen geweest waar men in 1248 was begonnen met de bouw van een nieuwe gotische kathedraal. In 1254 legde hij de eerste steen voor de kooromgang van de nieuwe Dom van Utrecht.^[4]

Het bleef voorlopig bij een aarzelend begin, want eerst moest er voldoende geld ingezameld worden. Zo verleende paus Clemens IV in 1265 een aflaat ten behoeve van de bouw, gevolgd door eenzelfde gebaar van bisschop Gerard van Münster in 1267. Er werden collectes gehouden in de ruim achthonderd parochies van het bisdom Utrecht en met de relieken van de Dom werd door het hele bisdom rondgetrokken om inkomsten te genereren. Er werd geprobeerd om de aantrekkingskracht van de Dom als bedevaartplaats te vergroten, maar die pogingen hadden weinig succes. Pas toen de elect Jan van Nassau in 1288 een reeks maatregelen nam om de financiering veilig te stellen, kwam de bouw echt op gang.

De plattegrond van de kooromgang met de ondiepe straalkapellen gaat misschien terug op die van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Doornik of de kathedraal van Soissons, maar de opstand toont eerder verwantschap met de Dom van Keulen. Om die laatste reden is wel gesuggereerd dat bouwmeester Gerhard van Keulen bij de bouw betrokken is geweest.

Rond 1295 was de kooromgang gereed. Vervolgens werd de zuidelijke koorzijbeuk met de grafkapellen van de bisschoppen Jan van Arkel en Guy van Avesnes gebouwd volgens een iets afwijkend plan. Dit blijkt uit een kleine verbreding van het koor en uit een van de oudst bekende toepassingen van bundelpijlers zonder kapitelen. Dit gedeelte van de Dom werd rond 1320 voltooid.

[bewerk] 1320-1400: noordelijke koorzijbeuk, toren en koorlantaarn

Vanaf omstreeks 1320 tot 1350 werd de noordelijke koorzijbeuk met aansluitende kapellen en de sacristie gebouwd in een wat soberder uitvoering dan de zuidelijke zijbeuk. De aandacht ging in deze tijd echter vooral uit naar de ontzaglijke toren, die van 1321 tot 1382 werd opgetrokken. Waarom in dit stadium voorrang gegeven werd aan de toren is onbekend. De theorie dat bisschop Frederik II van Sierck behoefte had aan een sterke verdedigingstoren waarin hij zich in tijden van nood zou kunnen terugtrekken, wordt niet door alle geleerden geaccepteerd. Dat er werd gekozen voor één kolossale toren en niet voor een tweetorenfront zoals dat bij kathedralen gebruikelijk was, hangt waarschijnlijk samen met ruimtegebrek: het terrein aan de westzijde van de Dom was grotendeels al bebouwd.

De eerste bouwmeester van de toren was ene Jan uit Henegouwen, die opgevolgd werd door achtereenvolgens Godijn van Dormael uit Luik en Jan van den Doem, die de achtkantige lantaarn zal hebben gebouwd. Het is mogelijk dat de toren van de Münster in Freiburg im Breisgau als inspiratiebron diende voor de lantaarn, waarop misschien ook wel een hoge opengewerkte stenen spits had moeten komen, zoals in Freiburg.

In de oorspronkelijke plannen voor de nieuwe gotische kathedraal was uitgegaan van een dwarsschip met zijbeuken. Dat idee werd echter verlaten toen bij aanvang van de torenbouw bleek dat de kerk niet zo ver naar het westen doorgetrokken kon worden als gepland: het kapittel van Sint-Salvator bedong dat er tussen de kerk en de toren een doorgang uitgespaard zou blijven om de bereikbaarheid van zijn bezittingen ten noorden van de Dom te garanderen. Door deze wijziging werd vanzelf ook het koor een travee korter dan voorzien.

Pas na de voltooiing van de toren kon in de laatste decennia van de veertiende eeuw eindelijk de koorlantaarn gebouwd worden, zij het waarschijnlijk minder hoog dan oorspronkelijk de bedoeling was. De stijl komt overeen met die van de torenlantaarn. Ook verrezen nu het zuidoostportaal en de oostelijke en zuidelijke arm van de kruisgang ten zuiden van het koor. De bouw stond achtereenvolgens onder leiding van bouwmeesters Jan van den Doem en Aernt Bruun. Kort na 1400 kwamen de werkzaamheden tijdelijk goeddeels stil te liggen.

[bewerk] 1440-1517: dwarsschip en schip

De Dom rond 1460 met het romaanse schip van de Dom van Adelbold.

Interieur van de Dom in 1636, door Pieter Saenredam

Onder de bisschoppen Rudolf van Diepholt en de prachtlievende David van Bourgondië kreeg de bouw een nieuwe, krachtige impuls. Het dwarsschip met de kapel van Rudolf van Diepholt, de westelijke arm van de kruisgang en het kleine en grote kapittelhuis werden van omstreeks 1440 tot 1479 opgetrokken door bouwmeester Jacob van der Borch. De situatie rond 1460 is vastgelegd op de achtergrond van een anoniem drieluik in het Centraal Museum te Utrecht dat de Kruisiging voorstelt (zie afbeelding). Een nieuw paleis voor de bisschop was ondertussen in 1447 in gebruik genomen ten zuidwesten van de Domtoren.

Het romaanse schip van de Dom van Adelbold, dat tot dan toe nog dienst had gedaan, werd nu gesloopt, en vanaf 1485 ging men over tot het bouwen van het groots opgezette, vijfbeukige schip met kapellenreeksen. Daarbij paste de nieuwe bouwmeester, Cornelis de Wael, een aangepaste, flamboyante stijl toe. De toren bleef vier meter van het nieuwe schip afstaan, want de genoemde doorgangsrechten van het Sint-Salvatorkapittel verhinderden dat de twee delen op de begane grond met elkaar verbonden werden. In plaats daarvan werden toren en schip door een korte luchtbrug met elkaar verbonden.

Gelijktijdig met de bouw van het schip vonden enkele aanpassingen aan eerder gebouwde gedeelten van de kerk plaats. Al in 1495 werd het grote kapittelhuis verbouwd, waarbij de tussenvloer gesloopt werd zodat er één monumentale ruimte ontstond. In 1496 werd de sacristie oostwaarts uitgebreid en in 1498 werd de Domproostenkapel tegen het zuiderdwarspand toegevoegd.

In 1517 werd het werk aan het schip gestaakt omdat de geldkraan was opgedroogd. De offerbereidheid van de gelovigen was sterk afgenomen en de bijdragen van de parochies bleven uit. Het kapittel slaagde er in 1519 nog in een stuk armbot van Sint-Maarten te verwerven, maar ook de aantrekkingskracht van de relieken was grotendeels uitgewerkt.

Toen de bouw tot stilstand kwam, waren het schip en dwarsschip nog niet in steen overwelfd maar slechts toegerust met een houten plafond, dat op de tekening van Saenredam te zien is (zie afbeelding). Daarnaast waren de steunberen verkort uitgevoerd en de luchtbogen achterwege gebleven. Van de buitenste schipzijbeuken met aansluitende kapellen waren alleen de drie oostelijke traveeën tot stand gekomen.

In 1520-1521 kreeg de toren nog een opknapbeurt, waarbij het onderste vierkant, dat aanvankelijk met een simpele borstwering was afgesloten, een laatgotische balustrade kreeg. Daarna vonden er geen bouwwerkzaamheden meer plaats.

[bewerk] Bouwmeesters

[bewerk] Kritiek van Geert Grote

Dat de bouw van de Utrechtse Domtoren niet alleen bewondering oogstte, blijkt uit de kritiek van Geert Grote, die van 1371 tot 1374 kanunnik van de Dom was. In het tractaat Contra turrim Traiectensem (Tegen de Utrechtse toren) dat hij in die jaren schreef, protesteerde hij in felle bewoordingen tegen de bouw van de Domtoren, die toen al tot aan de lantaarn gevorderd was.

Volgens de beroemde boeteprediker diende de toren geen algemeen nut en was zij, als een tweede toren van Babel, een symbool van trots en verspilling, slechts bedoeld om de ijdelheid te strelen en de bewondering van bezoekers te wekken. Hij voorspelde een rasse ineenstorting en meende de eerste scheuren al te ontwaren. Waarschijnlijk stond Geert Grote echter tamelijk alleen in zijn kritiek, want zijn tractaat werd bepaald geen bestseller.

De eerlijkheid gebied te zeggen dat men heeft kunnen vaststellen dat er tijdens de bouw van de Domtoren inderdaad een scheur door het tweede vierkant liep, die echter tijdig gerepareerd kon worden.

[bewerk] Geestelijk leven aan de middeleeuwse Dom

De veertiende-eeuwse Domkanunnik Hugo Wstinc stelde in 1345 een boek op waarin hij de regels en gebruiken beschreef die in de Dom leefden, het zogenaamde Liber camere of Camerboeck. Zijn beschrijving van de gang van zaken binnen de Domgemeenschap verwierf in de late middeleeuwen de status van leidraad bij de organisatie van verschillende geestelijke instellingen.^[5]

Aan de Dom waren van oudsher eenenveertig prebenden verbonden, waarvan achtendertig door kanunniken werden genoten: negen priester-kanunniken, tien diakenen, tien subdiakenen en negen kanunniken-scholieren. Zij voerden gezamenlijk het bestuur over het kapittel en de bijbehorende immuniteit, terwijl hun liturgische taak bestond uit het uitvoeren van de dagelijkse missen, gezangen en gebeden in het Domkoor.

Naast de kanunniken kadden de kapelaans een belangrijke functie. Hun voornaamste taak was het lezen van zielmissen voor overledenen die daarvoor een kapelanie hadden gesticht. Tussen 1243 en 1484 kwamen er zo'n vijftig stichtingen in de Dom tot stand. Daarnaast waren de kapelaans verplicht tot deelname aan de dagelijkse koorgebeden.^[6]

[bewerk] Hervorming

Het altaarretabel met Anna te Drieën in de kapel van bisschop Jan van Arkel, geschonden tijdens de Beeldenstorm in 1580

De afgehakte hoofden van pleurants op de graftombe van bisschop Guy van Avesnes

In de zestiende eeuw braken politiek en religieus roerige tijden aan. In 1528 had in de kapittelzaal van de Dom de plechtige overdracht plaats van de wereldlijke macht van de bisschop aan keizer Karel V, die hierdoor heer van Utrecht werd. Terwijl Utrecht bij de bisschoppelijke herindeling in 1559 verheven werd tot aartsbisdom, kregen hervormingsgezinden steeds meer aanhang.

Alsof er niets aan de hand was, werd in 1563 nog een nieuw koorgestoelte in de Dom geplaatst en in 1571 een nieuw orgel in gebruik genomen. In 1578 verkocht het kapittel zelfs een groot deel van de kerkschat in de hoop de afbouw van het schip weer vlot te trekken, maar de opbrengst was maar net toereikend om wat schulden te lenigen en achterstallig onderhoud te plegen.

In de landelijke politiek groeide het verzet tegen de Spanjaarden. De noordelijke gewesten sloten zich aaneen en op 23 januari 1579 werd in het groot kapittelhuis van de Dom de Unie van Utrecht getekend, die de grondslag legde voor wat enkele jaren later de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zou worden. Initiatiefnemer was graaf Jan van Nassau, van wie in 1883 een standbeeld op het Domplein onthuld is.

In 1566 was de eerste beeldenstorm weliswaar nog op het nippertje aan de Domkerk voorbijgegaan, maar na het zogenaamde verraad van Rennenberg op 3 maart 1580 sloeg de vlam in de pan. Op 7 maart drongen de calvinisten de kerk binnen om er vervolgens flink huis te houden. De vernielingen die bij deze tweede beeldenstorm werden aangericht hebben tot op de dag van vandaag duidelijke sporen nagelaten.

In een poging meer geweld te voorkomen liet Willem van Oranje de kapittelkerken sluiten. De calvinisten zetten van hun kant de raad van Utrecht zo sterk onder druk dat op 15 juni elke katholieke godsdienstoefening werd verboden. De radicale protestanten waren daarmee nog niet tevreden, en op 28 juli kraakten zij de Dom zodat Werner Helmichius er de eerste protestantse preek kon houden. De raad greep echter onmiddellijk in, liet de kerk ontruimen en de deur ging weer op slot.

Korte tijd later kregen de katholieken toestemming om hun (voorlopig) laatste kerkvorst, aartsbisschop Frederik Schenck van Toutenburg op sobere wijze in de Domkerk te begraven. De plechtigheid op 30 augustus werd verstoord door de protestanten, die hun versie van psalm 130 door het katholieke De profundis heen zongen. Deze uitvaart zou de laatste openbare uiting van het katholicisme zijn. Op 15 januari 1581 werd de kerk definitief door de calvinisten in gebruik genomen en gezuiverd van de laatste katholieke elementen.

De verbouwing hield in dat beelden en altaren werden verwijderd of weggewerkt en het oksaal plaats maakte voor een koorhek met midden daarvoor een preekstoel. De verwijdering van gebrandschilderde ramen en de verlichting door grote kaarsenkronen bracht een andere sfeer in de kerk. Het koorgestoelte hield het wat langer uit, maar moest het in 1695 alsnog ontgelden. De Utrechtse geleerde Aernout van Buchel probeerde in tekst en tekeningen zoveel mogelijk vast te leggen van wat dreigde te verdwijnen in deze periode van overgang. Zijn beschrijvingen zijn van onschatbare waarde voor het onderzoek naar de verdwenen inventaris van de Dom.

De Sint-Salvatorkerk, die pal ten zuiden van de Domkerk stond, trof een harder lot van de Dom: zij werd in 1582-1587 met fundament en al gesloopt. Het paleis van de bisschop werd in gebruik genomen als ambtswoning van de stadhouder en later van de militaire gouverneur, die in 1634 een nieuwe toegangspoort aan de Servetstraat liet bouwen. Overigens bleef het Domkapittel merkwaardig genoeg nog heel lang voortbestaan als vermogensbeheerder en als onderdeel van de Staten van Utrecht. Nieuwbenoemde kanunniken waren echter altijd protestants.

De Illustere School, een hogeschool die opgezet was als een vervolgopleiding van de Latijnse school, kreeg bij haar ontstaan in 1634 de beschikking over het kapittelhuis en de kruisgang van de Dom, die tot dan toe onder meer als berging en marktplaats hadden gediend. Toen twee jaar later deze school tot universiteit werd verheven, werd het leegstaande koor van de Domkerk in gebruik genomen voor openbare promoties. De beroemde theoloog Gisbertus Voetius, hoogleraar aan de universiteit, was van 1637 tot zijn dood in 1676 predikant van de Domkerk. Drie fraaie tekeningen van Pieter Saenredam uit 1636 geven een goede indruk van het interieur van de Dom in deze tijd.

Toen de Franse troepen van Lodewijk XIV Utrecht tijdens het rampjaar 1672 hadden bezet, werd de Dom weer in gebruik genomen als katholieke kerk. De preekstoel, vanwaar zoveel ketterse leer was verkondigd, werd symbolisch gegeseld en er werden provisorische altaren en biechtstoelen geplaatst. Op 10 juni maakte apostolisch vicaris Johannes van Neercassel zijn intrede in de oude kathedraal en droeg er een mis op, waarna Kardinaal de Bouillon het godshuis op 30 juni plechtig inwijdde. Het katholieke intermezzo was echter van korte duur, want nog vóór de aftocht van de Fransen op 23 november 1673 kwam de Domkerk weer in protestantse handen en beklom de hoogbejaarde Voetius opnieuw de kansel.

[bewerk] Scheiding kerk en toren

De ruïnes van het schip in 1674. Tekening van Herman Saftleven

Het overgebleven deel van de Domkerk. Bij het puntdakje in het midden sloot het schip aan

De kerrick van de Dom, 't vermaerde werelts-wonder,

Dat soo veel eeuwen heught, dat ley oock hallef onder.^[7]

Op 1 augustus 1674 om halfacht 's avonds raasde er een tornado over Utrecht die in de hele stad bijzonder veel schade aanrichtte. Als gevolg van dit schrickelik tempeest^[8] zakte het middenschip van de Dom als een kaartenhuis in elkaar. In het gebeuren werd de Donderbasuyne Godts^[9] gezien, die de goddeloosheid en ijdelheid van de bevolking zo vlak na de bevrijding van de paapse Fransen wilde bestraffen. De Utrechtse schilder Herman Saftleven maakte in 1674 en 1675 een serie fraaie documentaire tekeningen van de ruïnes die hij aan de stad verkocht en die zich nog in het Utrechts Archief bevinden.

Terwijl de kerk er gehavend bij stond, werd in 1676 het praalgraf voor admiraal Willem Joseph van Ghent in het koor voltooid door Rombout Verhulst. In 1680 werd het stoffelijk overschot van de zeeheld, die tevens Domkanunnik was, op deze plaats bijgezet. Een jaar eerder, in 1679, was ook de dolle jonker Everard Meyster in de Dom begraven.

Onder druk van de vroedschap liet het kapittel in 1677-1682 eindelijk de hoognodige herstelwerkzaamheden uitvoeren: onder leiding van stadsarchitect Gijsbert van Vianen werden de bogen in de westgevel van het dwarsschip dichtgemetseld en kwam er een nieuwe ingang aan de noordzijde van de kerk, tegenover de Domstraat (1678).

Een groot deel van het puin zou wegens geldgebrek nog anderhalve eeuw blijven liggen. De ruïnes van het ingestorte schip deden dienst als begraafplaats, maar zij vormden ook een ontmoetingsplaats voor sodomieten (homoseksuelen). Het verhaal wil dat vooral Franse en Italiaanse diplomaten, die rond 1713 voor de Vrede van Utrecht in de stad waren, de herenliefde waren toegedaan en dezen zouden de plek berucht hebben gemaakt. Toen dit rond 1730 algemeen bekend werd leidde het tot de Utrechtse homoseksuelenaffaire. De uitdrukking "Hij komt achter de Dom vandaan" is in de Nederlandse taal nog altijd een aanduiding voor een homoseksueel persoon, evenals de benaming "Utrechtenaar".

[bewerk] Ingrepen

Nadat in januari 1795 de Bataafse Republiek was uitgeroepen, vond in februari een soort politieke beeldenstorm in de Domkerk plaats: een groep radicale Fransgezinde patriotten onder aanvoering van Jan van Lidt de Jeude drong het gebouw binnen en vernielde de adellijke wapenborden en grafmonumenten. Zo moest het graf van Anna Elisabeth van Solms, de weduwe van de laatste militaire gouverneur van Utrecht, het ontgelden. Haar woning, het voormalige bisschopspaleis naast de Domtoren, werd in 1800 verkocht voor afbraak, en drie jaar later werd het met de grond gelijk gemaakt.

In 1811 hief keizer Napoleon het kapittel op en scheidde de toren van de kerk: de toren en de schipruïne kwamen aan de wereldlijke overheid (aanvankelijk het Rijk, sinds 1823 de gemeente Utrecht), terwijl de kerk in bezit kwam van de hervormde gemeente, die daarnaast een aanzienlijke schadevergoeding ontving. Deze nieuwe situatie, die tot op heden is blijven bestaan, maakte de weg vrij voor nog een paar ingrijpende maatregelen.

Zo werd in 1826 het puin van het schip eindelijk geruimd en kwam het huidige Domplein tot stand. Helaas is toen ook de naburige Heilig-Kruiskapel afgebroken, en nog in 1847 werd één van de drie door de storm van 1674 gespaard gebleven schipkapellen gesloopt. Met rode en zwarte steentjes zijn tegenwoordig de contouren van het vroegere middenschip op het Domplein aangegeven. Ook de middeleeuwse consistorie ten zuiden van de Domtoren, op de plaats van het huidige ontvangstgebouw, viel ten prooi aan de slopershamer.

In dezelfde tijd, van 1824 tot 1831 om precies te zijn, kon dankzij de vergoeding van de overheid de kerk zelf onder handen genomen worden door architect Tieleman Franciscus Suys. Hij werd daarbij bijgestaan door de Utrechtse stadsarchitect Johannes van Embden, de ontwerper van het stadhuis van Utrecht. In het koor liet Suys een soort houten amfitheater bouwen, de zogenaamde "hoedendoos", en tegen de vrijgekomen westmuur van de kerk ontwierp hij een vroeg-neogotisch entreegebouw, de "puist van Suys" (1831). Een moderne gasverlichting verving de oude kaarsenkronen. Al deze toevoegsels zijn later weer verwijderd. Gebleven zijn het nieuwe orgel dat tegen de westwand van de kerk werd geplaatst, en de schijngewelven uit stuc die de houten zoldering in het dwarsschip aan het gezicht onttrekken. Ondertussen ging het verval aan de buitenkant van de Dom gewoon door.

De treurige staat van de kerk na deze ingrepen is vastgelegd in een grote maquette uit 1830 door F. van Embden in het Centraal Museum in Utrecht. Dezelfde Van Embden ontwierp in 1830 een nieuw Leesmuseum tegen de westmuur van de pandhof, waartoe het middeleeuwse kleine kapittelhuis en de Domschool werden afgebroken. Het nieuwe gebouw moest in 1891 op zijn beurt wijken om plaats te maken voor het huidige Academiegebouw, dat uiteindelijk echter in de hoek van het plein verrees.

Onderhoud aan de toren was intussen ook al lang niet meer gepleegd. Op 29 november 1836 liep de lantaarn zeer zware schade op. Een stuk van het gewelf stortte neer en de pijlers werden ontzet. Overwogen werd het achtkantige deel te slopen. Uiteindelijk ging men over tot provisorisch herstel, maar voor de zekerheid werden alle balustrades en andere uitstekende elementen - voor zover ze nog aanwezig waren - gesloopt. Ook de pandhof lag er in deze tijd haveloos bij.

[bewerk] Restauraties

Een eerste restauratiecampagne van de kerk startte rond 1850 onder leiding van architect W.J. Kamperdijk. Hij voerde enkele discutabele ingrepen door, zoals de toevoeging van natuurstenen maaswerk in de topgevels van het dwarsschip, die tot dan toe leeg waren geweest. Ook paste hij wimbergen toe boven de vensters in de westgevel van het dwarsschip, waar oorspronkelijk voor een andere oplossing met fialen was gekozen die aansloot bij de stijl van het verdwenen schip. Kamperdijk werd in 1875 opgevolgd door F.J. Nieuwenhuis; deze kwam in conflict met de regeringsadviseurs, waaronder Pierre Cuypers, over de wijze van bedaking van de kooromgang. De subidiestroom werd stopgezet en het werk tijdelijk opgeschort.

In 1921 begon een nieuwe campagne onder leiding van de architect D.F. Slothouwer, waarbij vooral ook het interieur aan bod kwam. De "hoedendoos" werd afgebroken en vervangen door nieuw meubilair naar ontwerp van Willem Penaat. Nadat in 1938 nog de "puist van Suys" was gesloopt, werden alle werkzaamheden gestaakt, hoewel nog niet alles onder handen genomen was.

De Domtoren was ondertussen van 1901 tot 1931 ingrijpend gerestaureerd. Dit werk vond plaats onder leiding van F.J. Nieuwenhuis en G.W. van Heukelom. Van Heukelom ontwierp ook een nieuw 'ontvangstgebouw' naast de toren, van waaruit de toren sindsdien betreden wordt. Nieuw herstel aan de Domtoren vond plaats in de jaren 1972 tot 1975 en in 1995. In november 2006 begon een nieuwe onderhoudsbeurt, waarbij de galmborden worden vervangen en het metselwerk hersteld.

De laatste grootscheepse restauratie van de Domkerk heeft plaatsgevonden van 1979 tot 1988 onder leiding van ir. T. van Hoogevest in het kader van het Vijf Kerken Restauratieplan. De werkzaamheden waren onder meer noodzakelijk omdat bij eerdere restauraties vaak geen weersbestendige materialen waren toegepast. Voorts is de gotische aankleding, die tijdens de eerdere restauraties nog niet was voltooid, gecompleteerd. Het wachten is nu alleen nog op de herbouw van de dakruiter, die in 1630 tijdens een storm was omgewaaid. Of zijn er grootsere plannen?

[bewerk] Herbouw?

Domtoren met deel van de reconstructie van het middenschip (2004)

Bovenaanzicht met de reconstructie van het middenschip (2004)

Door de jaren heen gaan er telkens weer stemmen op om het middenschip in oude glorie te herstellen. Tegenstanders, die vinden dat juist de halve Dom zo'n uniek karakter aan Utrecht geeft, hebben dergelijke plannen tot nu toe weten af te houden, gesteund door het ontbreken van enig budget voor de kostbare ingreep. Binnen de Utrechtse gemeentepolitiek pleiten slechts het CDA^[10] en de ChristenUnie^[11] voor de herbouw van het schip.

In 2004 werd, ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van de Domkerk, het middenschip tijdelijk herbouwd uit 260 ton steigermateriaal. Het provisorische bouwwerk werd op 26 juni van dat jaar geopend door premier Balkenende, terwijl ook kardinaal Simonis zijn zegen uitsprak. Theatergroep Lunatics speelde bij deze gelegenheid De Tempeest, het stormdrama van Shakespeare.^[12]

Bescheidener maar concreter zijn de plannen van het Initiatief Domplein 2013, dat streeft naar een herinrichting van het Domplein, waarbij in zeven 'tijdslagen' de geschiedenis van deze historische plek zichtbaar moet worden gemaakt. Het project moet afgerond zijn in 2013, het jaar waarin de Vrede van Utrecht wordt herdacht.^[13] Als eerste stap werden in 2005 een aantal in depot opgeslagen grafzerken uit Utrechtse kerken in de bestrating van het Domplein opgenomen, binnen de contouren van het verdwenen schip, om zo de suggestie van een kerkvloer te wekken.

Een ander plan behelst het herplaatsen van de zogenaamde Domtafelen, twee oeroude panelen met een beknopte geschiedenis van de stad en de kathedraal, die tot de storm 1674 in de Dom hingen en waarvan de Latijnse tekst door afschriften bekend is.^[14] Het plan is voorlopig gestrand door geruzie tussen partijen

[bewerk] Huidig gebruik

De Domkerk is in gebruik bij het in 1970 ingestelde Citypastoraat Domkerk, een gemeente binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Dagelijks is er een middaggebed, wekelijks zijn er twee vespers, één ochtendgebed en één zondagochtenddienst met een oecumenisch karakter. Er is een levendige kerkmuziekpraktijk met wekelijks een concert op zaterdagmiddag door de in 1971 opgerichte Domcantorij. Domcantor is sinds 1991 Remco de Graas.

[bewerk] Bezienswaardigheden in het interieur

Interieur van het koor

Van de rijke gotische uitmonstering van het interieur zijn slechts restanten bewaard gebleven, vaak sterk geschonden tijdens de beeldenstorm van 1580 en vervolgens aan het zicht onttrokken door overschildering of het bouwen van muurtjes. Bij restauratiewerkzaamheden zijn ze weer aan het licht gekomen. Andere kunstvoorwerpen zijn juist ná de Hervorming in de kerk geplaatst. De voornaamste bezienswaardigheden in chronologische volgorde:

• In de koorsluiting zijn enkele tegeltjes te zien met rijkswapen, kroon en inscripties. Zij herinneren aan de plek waar de ingewanden van twee in Utrecht gestorven Duitse keizers, Koenraad II en Hendrik V, zijn begraven. Overigens dateren de steentjes uit ca. 1460, toen de oorspronkelijke tombe, die in het romaanse dwarsschip stond opgesteld, moest wijken voor de gotische nieuwbouw.
• In het dwarsschip is onder een luik een stukje van de dertiende-eeuwse mozaïekvloer te zien die bij een renovatie van de Romaanse voorganger van de Dom is gelegd.
• De geschonden graftombe van bisschop Guy van Avesnes in de kapel met zijn naam. Het liggende beeld van de bisschop, gestorven in 1317, is vervaardigd uit zwart marmer. In de naastliggende kapel van Van Arkel heeft zich een dergelijke tombe bevonden; resten van de zijkanten zijn verwerkt in het afsluitende hek en in de vloerbetegeling.
• Negen van de oorspronkelijke twaalf baldakijnen tegen de koorpijlers uit ca. 1340, waaronder zich oorspronkelijk beelden van de twaalf apostelen hebben bevonden. Ook de tapijtschilderingen die als achtergrond voor de beelden hebben gediend, zijn nog zichtbaar.
• Een bijzonder fraaie muurschildering uit ca. 1430 van Christus aan het kruis in de kapel van Guy van Avesnes aan de zuidzijde van het koor.
• Decoratief beeldhouwwerk in de kapel van Rudolf van Diepholt uit de bouwtijd, fraai uitgevoerd in de trant van Adriaen van Wesel.
• Het poortje van de sacristie uit 1497, met beeldhouwwerk van Hendrik Bontmaker en een gesneden deur van Jan van Schayck.
• Een beschilderd stenen altaarretabel met een voorstelling van Anna te Drieën uit ca. 1500 in de kapel van bisschop Jan van Arkel, beschadigd tijdens de Beeldenstorm.
• Het Heilig Graf in de kooromgang uit 1501-1507 door Gerrit Splinterszoon, geschonden tijdens de beeldenstorm, met een gehavend Christusbeeld in de tombe. Twee engelen knielden oorspronkelijk aan hoofd- en voeteneinde neer. Het monument vertoont een interessante mengeling van gotische en renaissancemotieven.
• Het cenotaaf voor bisschop George van Egmond uit 1549 in zuivere renaissancestijl, bestaande uit een boog waaronder vroeger het beeld van de knielende bisschop zal hebben gestaan. In de uitvoerige Latijnse tekst aan de binnenzijde van de boog wordt onder meer bepaald dat ten eeuwigen dage op elke eerste donderdag van de maand een mis moet worden opgedragen voor de zielenrust van de overledene.
• Fragmenten van het Renaissance koorgestoelte uit 1563 van beeldsnijder Anthonis Petersz. zijn verwerkt in de banken in de noordelijke dwarsarm.
• De drie zeventiende-eeuwse koperen kaarsenkronen in het koor werden in 1827 verkocht omdat de kerk toen op gaslicht overging. In 1951 kwamen ze dankzij een schenking terug in de kerk. De kronen in het dwarsschip zijn kopieën.
• Op de plaats waar in de middeleeuwen het hoofdaltaar stond, bevindt zich thans het praalgraf van vlootcommandant Willem Joseph van Ghent, die een belangrijke rol speelde bij de Tocht naar Chatham en op 7 juni 1672 sneuvelde in de Slag bij Solebay. Het monument, met het beeld van de zeeheld in wapenrusting, is een hoofdwerk van Rombout Verhulst uit 1676.
• Grafmonument van gravin Anna Elisabeth van Solms (1616-1706) in de kapel van Veen. Het is in 1795 zwaar beschadigd door de Fransgezinden en daarna gedeeltelijk gereconstrueerd. De kapel wordt afgesloten door een hek waarvan de laat-gotische stenen borstwering uit de bouwtijd van het schip dateert.
• Grafmonument voor kanunnik Hendrik van Nellesteyn (gestorven in 1747) en zijn vrouw Stephanie (gestorven in 1735) in een plompe Lodewijk XIV-stijl.
• Gebrandschilderd glas naar ontwerp van Richard Roland Holst in de enorme vensters van het dwarsschip: het venster met de vier evangelisten uit 1926 aan de zuidzijde, en het venster met symbolen uit het Oude Testament uit 1936 aan de noordkant.
• Het kruis in de gedachteniskapel, in 1965 vervaardigd door Carel Kneulman voor de Verzoeningskerk bij het concentratiekamp Dachau maar daar nooit geplaatst.
• De nieuwe bronzen toegangsdeuren van de Domkerk uit 1996 zijn van de hand van de Utrechtse beeldhouwer Theo van de Vathorst.
• Verspreid door de kerk liggen vele grafzerken uit de veertiende tot en met de zeventiende eeuw, waaronder enkele fraaie exemplaren uit de Renaissance.

Twee van de keizerssteentjes in het koor	Graftombe van bisschop Guy van Avesnes	Altaarschildering in de kapel van Guy van Avesnes	Cenotaaf van George van Egmond
Graftombe van Willem Joseph van Ghent	Het venster van Richard Roland Holst in het zuidertransept

[bewerk] Verspreide inventaris

De codex die door bisschop Ansfried aan de Dom geschonken is

Zoals het een middeleeuwse kathedraal betaamde, bezat de Urechtse Dom een kostbare kerkschat. Enkele voorwerpen daaruit zijn na de Hervorming bewaard gebleven, maar zij zijn niet meer in de Dom aanwezig. Ook enkele onderdelen van het meubilair raakten verspreid. Hier volgt een selectie:

• In het Museum Catharijneconvent wordt de hamer van Sint-Maarten bewaard, waarmee de heilige heidense tempels en afgodsbeelden te lijf zou zijn gegaan. De hamer bestaat uit een prehistorische stenen strijdbijl in een dertiende-eeuwse vatting.
• Ook twee boeken in kostbare banden uit de elfde eeuw, naar hun schenkers de Ansfried- en Bernold-codices, zijn uit de kerkschat afkomstig en worden in het Catharijneconvent bewaard.
• Vijf gepolychromeerde beelden van Sint-Maarten te paard en de Heilige Agnes, Maria Magdalena, de Heilige Pontianus en Paulus, mogelijk in 1450 door beeldhouwer Jan van Nude voor het sacramentshuis gemaakt, bevinden zich in het Centraal Museum.
• Enkele fragmenten van het vroegere Renaissance-orgel en van het voormalige koorgestoelte zijn ook in het Centraal Museum terechtgekomen.
• Het Lochorst-triptiek met de Intocht in Jeruzalem van Jan van Scorel uit 1527 in het Centraal Museum is eveneens afkomstig uit de Domkerk.

[bewerk] Orgels

Het grote orgel van de Domkerk

De eerste vermelding van een orgel in de Dom dateert uit 1342. Het hing aan de noordwand van het Romaanse schip en werd, toen dit plaats moest maken voor het gotische schip, in 1481 naar de oostwand van het noorder dwarspand verplaatst. Het instrument werd in 1569-1571 vervangen door een nieuw orgel van Peter Jansz. de Swart, dat op dezelfde plaats kwam te hangen.

Het huidige grote orgel in de Dom is in de jaren 1825-1831 gebouwd door de gebroeders Johan en Jonathan Bätz uit Utrecht. De vroeg-neogotische kast is ontworpen door Tieleman Franciscus Suys in het kader van een algehele herinrichting van het kerkinterieur.

Het instrument onderging in de loop der jaren vele wijzigingen en raakte in verval. Het is in 1974-1975 volledig gerestaureerd door de gebroeders Van Vulpen, waarbij de toestand in 1831 als uitgangspunt diende. Wel bleef een in 1911 om het bovenwerk aangebrachte zwelkast gehandhaafd. Het orgel bevat thans tweeënvijftig registers met in totaal 3698 pijpen, waarvan er 1013 (vooral in het rugpositief) nog uit het zestiende-eeuwse orgel afkomstig zijn.

De Domkerk bezit ook twee kabinetorgels. Het ene, uit 1796, is gebouwd door Gideon Thomas Bätz en afkomstig uit het kasteel Middachten. Het andere bestaat uit pijpwerk uit de zeventiende eeuw, geplaatst in een nieuwe kast van de gebroeders Van Vulpen.

[bewerk] Organisten van de Dom sinds 1571

• Peter Wijborch (1571-1604)
• Antony Wijborch (1604-1621)
• Jacob Perreus (1621-1624)
• Gerbrand Valck (1624-1626)
• Alewijn de Vois (1626-1635)
• Andries Michiels (1635-1655)
• Hendrik van Marle (1655-1661)
• Dirk Nieuwenhuyzen (1661-1673)
• Johan Valbeek (1673-1706)
• Jacobus Han (1706-1721)
• Johan Han (1721-1733)
• Rutger ten Hengel (1733-1737)
• Johan Fischer (1737-1778)
• Frederik Nieuwenhuyzen (1778-1840)
• Willem Johan Frederik Nieuwenhuysen (1840-1869)
• Richard Hol (1869-1888)
• Johan Wagenaar (1888-1919)
• Hendrik F. Bos (1919-1937)
• Stoffel van Viegen (1937-1986)
• Jan Jansen (sinds 1987)

[bewerk] Dispositie van het orgel

Er zijn twee manuaalkoppels en twee pedaalkoppels

[bewerk] Pandhof

Pandhof van de Dom

Dom vanuit de pandhof

Het zogenaamde touwvenster in de pandhof

De schilderachtige kruisgang of pandhof is gelegen ten zuiden van het koor. Het neogotische toegangspoortje aan de kant van het Domplein is in 1894 gebouwd door Jos Cuypers en versierd met een afbeelding van Sint-Maarten. Het poortje zou tot stand zijn gekomen als wraakactie van de minister van Binnenlandse Zaken Tak van Poortvliet, die zich sterk had gemaakt voor een nieuw neogotisch Academiegebouw op het Domplein, maar die met lede ogen had moeten toezien dat een neorenaissance-ontwerp de eindstreep haalde. Het poortje aan de zijde van de straat Achter de Dom wordt bekroond door het wapen van de universiteit.

Duidelijk is te zien dat de kruisgang in twee fases gebouwd is: de oostelijke en zuidelijke arm hebben andere venstertraceringen dan de westelijke arm, en ook de gewelven zijn verschillend: kruisribgewelven in de oudste delen, netgewelven in het jongste deel. Merkwaardig is de venstertracering met de in steen gehouwen touwen, een grapje van de middeleeuwse steenhouwer (zie foto). De fontein met het bronzen beeldje van de veertiende-eeuwse domkanunnik Hugo Wstinc dateert uit 1913 en is van de hand van Jan Hendrik Brom. Het afzichtelijke theehuis is een product van de laatste restauratie (1988).

In de wimbergen boven de vensters zijn scènes uit het leven van Sint-Maarten uitgebeeld. Bij de restauratie van de pandhof in 1876-1896 werden onder leiding van architect P.J.H. Cuypers de zwaar gehavende middeleeuwse beeldhouwwerken vervangen door kopieën. Daarbij werd een te zachte steensoort gebruikt, zodat alle scènes in 1958-1962 opnieuw moesten worden vervangen. Een aantal exemplaren van Cuypers zijn ingemetseld in het tuintje achter de Domtoren, bereikbaar door de poort van het voormalige bisschopspaleis aan de Servetstraat. Boven het vierde venster en in de hele westelijke arm van de pandhof (nrs. 14-19) waren de wimbergen niet meer aanwezig en heeft Cuypers de afbeeldingen aangevuld. Met de klok mee zijn de volgende scènes te zien:

[bewerk] Groot kapittelhuis

Interieur van het Groot Kapittelhuis

Zuidelijk van de pandhof staat het voormalige Groot kapittelhuis uit 1462-1467. Oorspronkelijk bestond het uit twee boven elkaar gelegen ruimten. Bij een verbouwing in 1497 is de vloer weggebroken en is het huidige netgewelf gebouwd. In 1876-1879 heeft de eerste restauratie plaatsgevonden. In 1935 is in de zaal een tribune gebouwd waarop in 1960 een orgel is geplaatst. Het instrument was oorspronkelijk in 1738 voor de Lutherse Kerk in Deventer gebouwd door Albert Anthonie Hintz uit Groningen. De wandtapijten uit 1935-1941 zijn ontworpen door Willem van Konijnenburg.

Het kapittelhuis werd oorspronkelijk gebruikt voor vergaderingen van de vijf Utrechtse kapittels gezamenlijk (Dom, Sint-Salvator, Pieterskerk, Janskerk, Mariakerk) en voor de bijeenkomsten van de Staten van Utrecht. Het Domkapittel vergaderde zelf in het thans verdwenen Kleine kapittelhuis. In 1579 werd in deze zaal de Unie van Utrecht getekend; sindsdien staat zij ook wel bekend als Uniezaal. In 1634 kwam het gebouw in gebruik bij de Illustere School en werd het in verschillende collegezalen opgedeeld. Sinds de eerste restauratie doet de herstelde laatgotische ruimte dienst als aula van de Universiteit Utrecht.

[bewerk] Domtoren

Domtoren

[bewerk] Architectuur

De Domtoren is om verschillende redenen een bijzonder bouwwerk. In opzet was het de grootste kerktoren die tot dan toe in Europa gebouwd was; torens die bij de voltooiing in 1382 hoger waren (St Paul's Cathedral in Londen, kathedraal van Lincoln, kathedraal van Salisbury, Marienkirche in Lübeck, Münster in Freiburg) hadden dat aan hun ranke naaldspits te danken. De opbouw van drie stapsgewijs versmallende delen is hoogst origineel: het burchtachtige onderste vierkant van 38,60 meter hoog wordt gevolgd door een eleganter tweede vierkant van 29,48 meter hoog, dat ten slotte op zijn beurt bekroond wordt door een luchtige, achthoekige lantaarn van 26 meter hoog. Er is wel geopperd dat de toren de Goddelijke Drie-eenheid zou symboliseren.

Bijzonder is ook dat steunberen geheel lijken te ontbreken; ze zijn als het ware verborgen tussen de nissen van het eerste vierkant. Merkwaardig is het lage dakje in plaats van een hoge spits. Het is niet uitgesloten dat zo'n spits oorspronkelijk voorzien was. Dat er bij de bouw slechts voor één toren is gekozen in plaats van de gebruikelijke twee voor een kathedraal, en dat de toren vrij van de kerk is ontworpen, heeft te maken met praktische oorzaken die al genoemd zijn.

[bewerk] Invloed

De Domtoren heeft eeuwenlang als inspiratiebron gediend voor andere torens in het Nedersticht. Het duidelijkst is dat te zien bij de Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort (ca. 1445-ca. 1470) en de toren van de Cunerakerk in Rhenen (1492-1531), die een vergelijkbare opbouw hebben van twee vierkanten met een achthoekige lantaarn. Ook de kerk van Wijk bij Duurstede had een toren van dit type moeten krijgen, maar de bouw, begonnen in 1486, werd na het eerste vierkant gestaakt. Bij een groep kleinere kerktorens in Amerongen, Eemnes-Buiten, Loenen, Soest en Houten ontbreekt de lantaarn. Maar ook buiten het Nedersticht drong de invloed door: de Martinitoren in Groningen (1469-1482) en de bovenbouw van de toren van de Sint-Janskerk in Maastricht zijn enigszins verwant aan de Domtoren.

[bewerk] Functie

De toren had verschillende functies. In de eerste plaats diende hij natuurlijk als klokkentoren. Daarnaast werd hij gebruikt als privé-kapel van de bisschop en als woning en uitkijkpost van de torenwachter. Vaak is gesuggereerd dat de toren bedoeld was om de bisschop een veilige uitwijkplaats te bieden: de Utrechtse kerkvorst was bepaald niet altijd veilig in zijn eigen residentie. Het weerbare karakter van het onderste vierkant lijkt op die functie te wijzen. Toch wordt deze hypothese door sommigen bestreden. Bovenal zal prestige bij de bouw een rol hebben gespeeld: de Domtoren was de uitdrukking in steen van de landsheerlijke macht van de Utrechtse bisschop, een monument dat vanuit het hele Nedersticht te zien was.

Onder de toren is een kelder aanwezig die mogelijk als gevangenis dienst deed. In het onderste vierkant is de grote poortachtige doorgang aangebracht, die oorspronkelijk naar de hoofdingang van de kerk leidde. Boven de poort bevindt zich de Michaëlskapel, die dienst deed als privé-kapel van de bisschop. Deze kon de ruimte rechtstreeks vanuit zijn bisschoppelijke paleis bereiken, en via een luchtbrug, de zogenaamde bisschopsloge, had hij vanuit deze kapel toegang tot de kerk. Een verdieping hoger bevindt zich de Egmondskapel, die vanaf de vijftiende eeuw als woning van de torenwachter en later ook als gelagkamer in gebruik was. Tegenwoordig is hier een klein museum ingericht. Het tweede vierkant dient in zijn geheel als klokkenzolder; hier is ook het uurwerk ondergebracht, dat in 1859 door A. Borrel uit Parijs is vervaardigd. De lantaarn biedt onderdak aan de beiaard, en boven op de toren staat ten slotte een windvaan met de bekende uitbeelding van Sint-Maarten die zijn mantel met een bedelaar deelt.

[bewerk] Inscripties

Inscripties in de westmuur van de Domtoren

In de Domtoren, links naast de onderdoorgang aan de zijde van de Servetstraat, zijn enkele inscripties aangebracht die aan de bouw van de toren herinneren.

De bovenste luidt:

doen men screef MCCCXX en een

leijt men van mij den eersten steen

daer na MCCC en twe en tachtich

was ic wolmact so men siet waerachtich

De onderste luidt:

M C ter X bis semel I

festo paulique Johannis

Turris Adaptatur qua

Traiectum decoratur

Dit wil zeggen: "In 1321, op de feestdag van Paulus en Johannes (26 juni), is begonnen aan deze toren die Utrecht siert."

De eerste steen werd overigens gelegd door Jacob van Oudshoorn, deken van het Domkapittel, en door Gisbertus van Everdingen, de oudste Domkanunnik.

[bewerk] Luidklokken

Eén van de luidklokken van Geert van Wou: de Martinus (ais°)

De Domtoren herbergt een unieke collectie luidklokken. Klokkengieter Geert van Wou vervaardigde in 1505 een diatonische reeks van dertien klokken, een van de machtigste geluien in Europa. Daartoe werden alle toen aanwezige klokken, inclusief de grote Kostverloren, omgesmolten. Om onopgehelderde reden was het Domkapittel niet tevreden met de nieuwe klokken, en de gieter heeft zijn volledige honorarium nooit uitbetaald gekregen.

In de zeventiende eeuw werden de kleinste zeven klokken van Van Wou omgesmolten ten behoeve van een nieuwe beiaard. In 1982 is het Domgelui weer tot de oorspronkelijke sterkte aangevuld door de Koninklijke Klokkengieterij Eijsbouts in Asten. Een veertiende klokje, eveneens van Van Wou, hoort niet bij het oorspronkelijke gelui. Het is wellicht afkomstig uit de verdwenen dakruiter op de viering van de Dom. Tegenwoordig wordt het gelui van de Domtoren (ruim 31 000 kg) in Europa qua gewicht alleen overtroffen door de acht klokken van de Dom van Keulen, die echter grotendeels van veel jonger datum zijn. Sinds 1979 worden de klokken met de hand geluid door het Utrechts Klokkenluiders Gilde.

Een overzicht van de klokken:

[bewerk] Beiaard

De beiaard in de lantaarn van de Domtoren

Een deel van de traktuur van de beiaard.

In de Domtoren hangt een vermaarde beiaard van vijftig klokken. In 1479 werd de eerste voorslag van zes klokken in de toren opgehangen. Dit spel was tot eenentwintig klokken uitgegroeid, toen het stadsbestuur van Utrecht in 1663 een beiaard van vijfendertig klokken bestelde bij de klokkengieters Pieter en François Hemony. Voor de nieuwe beiaard werden de oude carillonklokken en zeven luidklokken van Van Wou omgesmolten. Nog altijd zijn vierendertig klokken oorspronkelijk van de gebroeders Hemony, de overige zestien zijn in 1972 bij een algehele restauratie door de Koninklijke Klokkengieterij Eijsbouts in Asten gegoten. Toen is ook een nieuwe klokkenstoel gebouwd. De speeltrommel van Jurriaen Spraeckel uit 1666 is nog wel in gebruik (zie onder). De beiaard heeft een omvang van vier octaven; de grootste klok heeft een gewicht van ruim 7000 kg. De klokkenreeks is als volgt samengesteld: G 0 (werkelijke toonhoogte Fis 0) - Bes 0 - c 1 - d 1 - es 1 (...) c 5.

De beiaard wordt elke zaterdag van 11.00 tot 12.00 uur bespeeld en van april tot en met november ook op vrijdag van 12.30 tot 13.30 uur. Daarnaast zijn er in juli en augustus zomeravondconcerten op maandagavond van 20.00 tot 21.00 uur. Deze concerten worden georganiseerd door de Utrechtse Klokkenspel Vereniging.

Als beiaardier werd in 1625 de blinde Jacob van Eyck aangesteld. Hij vervolmaakte samen met de gebroeders Hemony de beiaardgietkunst maar hij maakte de aanschaf van een volwaardig Hemony-carillon voor de Domtoren niet meer mee.

De traktuur van de beiaard is een zeer complex mechaniek. Dit stelsel van staaldraden, kleine katrollen en tuimelassen zorgt ervoor dat het klavier en de hieronder beschreven speeltrommel de klokken kunnen laten beieren. De traktuur is vitaal voor de goede klank en bespeelbaarheid van de beiaard. Vooral bij fortissimo spel kunnen er grote krachten in de traktuur optreden. De traktuur is zeer onderhoudsgevoelig.

Op de afbeelding rechts is het ingewikkelde lijnenspel van de vele staaldraden goed zichtbaar. Links op de afbeelding loopt tussen 2 klokken een "bed" van staaldraden door het inwendige van de klokkenstoel. De twee hamers op de klok rechts worden niet door het klavier aangestuurd, maar door de speeltrommel.

[bewerk] Speeltrommel

De speeltrommel onder de beiaard van de Domtoren

De speeltrommel van Jurriaen Spraeckel uit 1666 is nog steeds in gebruik. Het loopwerk van de speeltrommel wordt in beweging gebracht door het gewicht van een oud 17e eeuws kanon (dat elk uur elektrisch wordt opgetakeld) ongeveer op dezelfde wijze als het gewicht in een staande klok om de uren te laten slaan. Via de speeldraden worden 66 aparte hamers op de klokken van de beiaard aangestuurd. De speeltrommel staat dus los van het klavier van de beiaard. Dit klavier stuurt de klepels in de klokken aan.

De speeltrommel heeft een diameter van ruim 1,5 meter en kan vier verschillende melodieën spelen. Bij oplevering omvatte de speeltrommel 66 rijen (voor de 66 hamers die op de buitenkant van de klok slaan) en 125 maten. De 38 grootste klokken van de beiaard zijn via de speeltrommel te bespelen. Om de versteekmogelijkheden uit te breiden is de speeltrommel in de 20ste eeuw voorzien van extra gaten. Ook is het systeem van 'vaste noten' toen vervangen door een systeem van 'schuifnoten'. De noten kunnen nu op elke gewenste plek van de trommel worden 'gestoken'. De trommel heeft 24.750 gaten. Het 'startsein' voor de speeltrommel wordt mechanisch gegeven door het uurwerk van de Domtoren dat ruim 30 meter lager in de toren staat opgesteld. Het wijzigen van de muziek duurt enkele uren.

[bewerk] Beiaardiers van de Dom

Arie Abbenes, de huidige beiaardier van de Domtoren

• Herman van Riemsdijk (1623-1625)
• Jacob van Eyck (1625-1657)
• Johan Dix (1657-1666)
• David van Slegtenhorst (1666-1678)
• Johan Carel Valbeek (1666-1706)

• Willem Johan Frederik Nieuwenhuysen (1847-1869)
• J.A.H. Wagenaar I (1869-1894)
• J.A.H. Wagenaar II (1894-1937)
• J.A.H. Wagenaar III (1937-1954)
• Chris Bos (1954-1985)
• Arie Abbenes (sinds 1985)

[bewerk] Uurwerk

Bijzonder is ook het uurwerk van de Domtoren. Het werd in 1859 in Parijs vervaardigd door Amédée-Philippe Borrel (1818 – 1887) en behoort tot de modernste en nauwkeurigste uurwerken uit het midden van de negentiende eeuw. In 1974 werd een elektrische aandrijving aangebracht die de oorspronkelijke mechanische functies overbodig maakte. Na decennialange verwaarlozing is het uurwerk in 2004 gerestaureerd en de mechanische aandrijving met enige moeite in ere hersteld.

[bewerk] Panorama

Dit is het uitzicht vanaf de Dom, zowel over de stad als over de verder gelegen omgeving. De opnames zijn gemaakt vanuit de lantaarn en vanaf de bovenste omloop van de toren.

[bewerk] Oudste afbeeldingen van de Dom

De Dom op een drieluik van de Meester van Frankfurt, ca. 1520

Op veel laat-middeleeuwse schilderijen van religieuze voorstellingen is op de achtergrond een gefantaseerde stad afgebeeld als symbool van het heilige Jeruzalem. In een aantal gevallen is daarbij een afbeelding van de Domtoren opgenomen, die herkenbaar is door zijn karakteristieke vorm. Het gaat om de volgende kunstwerken:

• De Domtoren staat onmiskenbaar afgebeeld op een van de beroemdste kunstwerken ter wereld, het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Het blijft echter een onopgeloste vraag of de toren er in 1432 door Van Eyck zelf op is aangebracht, of dat dat is gebeurd bij een restauratie in 1550 waarbij de Utrechtse schilder Jan van Scorel betrokken was. In het eerste geval zouden we met de oudste afbeelding van de toen precies vijftigjarige Domtoren te maken hebben.
• Ook op de Madonna met kanselier Rolin van Jan van Eyck (ca. 1435, Louvre, Parijs) lijkt de Domtoren voor te komen. Het zou evenwel ook een andere toren kunnen zijn.
• Op een miniatuur met Koning David in gebed in een getijdenboek uit ca. 1450-1460, toegeschreven aan Willem Vrelant (Österreichische Nationalbibliothek, Wenen), verrijst links op de achtergrond de Domtoren.
• Het vermelde drieluik met de Kruisiging door een anoniem Utrechts meester (ca. 1460, Centraal Museum, Utrecht) met rechts op de achtergrond van het middenpaneel de Dom uit het noordwesten; het schip is nog romaans. Ook de Utrechtse Buurkerk is afgebeeld.
• De marteling van de H. Erasmus door een anoniem Nederlands meester uit 1474 (Society of Antiquaries, Londen). Rechts op de achtergrond een schematische weergave van de Domtoren.
• De H. Hiëronymus met opdrachtgever door een anoniem Utrechts meester (ca. 1475, Muzeum Narodowe, Wrocław). Rechts op de achtergrond een vrij schematische weergave van de Domtoren.
• Een verdwenen muurschildering in de Utrechtse Jacobikerk uit ca. 1480, die bekend is uit kopieën en waarvan de contouren weer op de oude plaats zijn aangebracht. Hierop staat de stad Utrecht vanuit het noordwesten afgebeeld.
• Portret van een onbekende man door de Bartholomeus-meester (ca. 1480, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen). Links geeft een venster uitzicht op de Domtoren.
• Altaarstuk met de Kruisiging van de Meester van de Kruisafneming van Figdor (ca. 1475-1525, Rijksmuseum, Amsterdam). Links op de achtergrond een primitieve afbeelding van de Domtoren.
• Drieluik met de Kruisafneming van Jacob van Utrecht (1513, Gemäldegalerie, Berlijn). Links op de achtergrond van het middenpaneel staan de Dom en de Buurkerk vanuit het zuidoosten afgebeeld.
• Drieluik met Aanbidding der koningen, toegeschreven aan Jacob van Utrecht (ca. 1520, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen). Rechts op de achtergrond van het middenpaneel is de Dom vanuit het zuidoosten te zien. Ook de toren van de Buurkerk staat op het paneel afgebeeld.
• Drieluik met de Kruisiging van de Meester van Frankfurt (ca. 1520, Städelsches Kunstinstitut, Frankfurt). Links op de achtergrond van het middenpaneel staat de Dom vanuit het zuidoosten heel gedetailleerd afgebeeld.
• Rechtervleugel van het altaarstuk van de familie Snoy door een anoniem Utrechts meester (ca. 1530, Centraal Museum, Utrecht). De Dom en Buurkerk vanuit het noordwesten.
• Paneeltje met de Kruisiging door een anoniem Nederlands meester (eerste helft 16e eeuw, Rheinisches LandesMuseum, Bonn). Primitieve afbeelding van de Dom vanuit het noordoosten.

[bewerk] Varia

De Domkerk vanuit het zuidoosten

• De Domtoren heeft 465 treden, inclusief de treden van het ontvangstgebouw naast de toren.
• Tot de beroemdste beklimmers van de Domtoren behoort ongetwijfeld kroonprins Filips, de zoon van keizer Karel V en later koning Filips II, die in 1549 tijdens een bezoek aan Utrecht van het uitzicht genoot.
• In de tweede helft van de negentiende eeuw, de "domineestijd" in Nederland, hebben beroemde predikanten als Nicolaas Beets (vanaf 1854) en Abraham Kuyper (1867-1870) in de "hoedendoos" van Suys hun preken op de gelovigen afgevuurd.
• Bij de aanleg van het eerste Utrechtse stadstramnet werd handig gebruik gemaakt van de doorgang in de vrijstaande Domtoren: in plaats van een lastige slinger om de toren heen te moeten maken, reden de trams van 1893 tot 1938 onder de toren door. Vervolgens reden de GVU-stadsbussen van lijn 2 door de Domtoren. Aan die merkwaardige situatie is in 2003 een eind gekomen doordat van lijn 2 een ringlijn is gemaakt.
• Leden van het Utrechtsch Studenten Corps mogen niet onder de Domtoren doorlopen. Toen buslijn 2 nog onder de Domtoren doorliep, stapten Corpsleden ook uit bij halte Domplein en renden om de Domtoren heen, om bij de volgende halte weer in te stappen. Aanleiding voor dit mos (ofwel studentikoos gebruik) is gelegen in het volgende. Een lid van de studentenvereniging Veritas of Unitas (er bestaat onduidelijkheid over welke vereniging de 'dader' was) zou ooit van de Dom af gesprongen zijn en terechtgekomen op een lid van het Corps, waarna laatstgenoemde zou zijn overleden en eerstgenoemde zijn sprong overleefde. Een andere versie van het verhaal (want meer is het niet) maakt melding van een grote pop die door Veritijnen of Unitassers van de toren af op het Corpslid zou zijn geworpen - met fatale afloop.
• In 1910 is tijdens de restauratie van de Domtoren het dakje vernieuwd. Ten onrechte heeft men het nieuwe bouwsel een helling gegeven van 64°, terwijl het oude dakje een helling van 59 tot 60° had. Wel is de toren daardoor enkele decimeters gegroeid...
• Tijdens de ruimtevaartmanifestatie Space '86 in 1986 liet Chriet Titulaer tijdelijk een geschilderde Saturnusraket op ware grootte tegen de Domtoren aanbrengen. Het gevaarte was bijna zo hoog als de toren zelf.
• In het Japanse themapark Huis ten Bosch staat een 105 meter hoge replica van de Domtoren. Grootste verschil: in de Japanse versie wordt men comfortabel met de lift naar de top gebracht...
• Een kleiner model van de Domtoren (4,5 meter hoog) werd in 1983 ter gelegenheid van het 600-jarig bestaan van de toren onthuld in de miniatuurstad Madurodam.
• Prinses Christina trouwde op 28 juni 1975 in de Domkerk met Jorge Guillermo. Evenals enkele andere leden van het Huis van Oranje was zij er ook gedoopt. Prins Bernard jr. en Annette Sekrève traden er op 8 juli 2000 in het huwelijk.
• Naast kerkelijke activiteiten wordt de Domkerk ook geregeld beschikbaar gesteld als lokatie voor uiteenlopende niet-kerkelijke evenementen. Zo vond in 2005 bijvoorbeeld het "Medieval openingsconcert" van het Utrechtse gothic-festival "Summer Darkness" in het kerkgebouw plaats.

[bewerk] Enkele afmetingen

• De totale lengte van de kerk vóór het instorten van het schip (buitenwerks) bedroeg 119 meter, inclusief de toren.
• De lengte van het dwarsschip bedraagt 49 meter (buitenwerks).
• De middenbeuk van het koor is 12,14 meter breed.
• De gewelfhoogte in het koor bedraagt 31,50 meter.
• De daknok van de kerk ligt 41,60 meter boven de grond.
• Het torengrondvlak meet 19,30 bij 19,50 meter.
• De toren is 112,32 meter hoog.

[bewerk] Zie ook

• Domplein
• Sint-Salvatorkerk
• Sticht Utrecht
• Lijst van bisschoppen van Utrecht
• Lijst van hoogste kerktorens in Nederland

[bewerk] Externe links

• Website van de Domkerk Utrecht
• Website van de Domtoren Utrecht
• Website van het Utrechts Klokkenluiders Gilde
• Website van de Utrechtse Klokkenspel Vereniging
• Pagina van het Meertens Instituut over de reliekenverering aan de Dom in de middeleeuwen
• Het handschrift van de Monumenta van Aernout van Buchel, met de beschrijving van de Dom kort na de Reformatie
• De Dom@Google Maps

[bewerk] Verder lezen

• E.J. Haslinghuis en C.J.A.C. Peeters, De Dom van Utrecht. 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1965. 500 blz. Een lijvig standaardwerk over de Dom uit bouwkundig oogpunt bezien. Op bepaalde punten verouderd.

• A. Graafhuis en D.P. Snoep, De Dom in puin. Tentoonstellingscatalogus Centraal Museum, 1974. 92 blz. Over de storm van 1674 en de gevolgen voor de Dom.

• C.A. Baart de la Faille e.a., Ergens beginnen de klokken hun lied. Utrecht, A.W. Bruna & Zoon, 1981. 176 blz. ISBN 90-229-5305-X. Over de klokken van de Domtoren.

• W.H. Vroom, De financiering van de kathedraalbouw in de Middeleeuwen, in het bijzonder van de Dom van Utrecht. Maarssen, Gary Schwartz, 1981. ISBN 90-6179-047-6. Een nauwgezet beeld van de manier waarop in de middeleeuwen de middelen voor de bouw van een kathedraal verworven werden.

• J.E.A.L. Struick, De Utrechtse Domtoren. Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1982. 89 blz. ISBN 90-274-4476-5. Zeer informatief boekje over de Domtoren.

• Jan van Vliet, Ketters rond de Dom. Utrecht, Matrijs, 1987. 64 blz. ISBN 90-70482-59-2. Over de opkomst van het protestantisme in Utrecht.

• A. Graafhuis en J. Kronenburg, In en om de Domkerk. Utrecht, Restauratie Binnenstadskerken, 1988. 96 blz. ISBN 90-6402-038-8. Over de geschiedenis van de Dom en de omringende gebouwen, met de nadruk op de jongere geschiedenis.

• C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruijn, De eerste kerken in Utrecht. Utrecht, Nederlands Centrum voor Volkscultuur, 1995. 76 blz. ISBN 90-71840-27-1. Behandelt de verschillende inzichten die er na de laatste opgravingen nog steeds bestaan over de vroegste kerken in Utrecht.

• Willem Jan Cevaal, De orgels van de Dom. Utrecht, Vrienden van de Domkerk, 2001. 32 blz. Over de geschiedenis van de orgels in de Dom.

• J.B.A. Terlingen en G.M.J. Engelbregt, De Dom van Utrecht. Symboliek in steen. Utrecht, Matrijs, 2004. 112 blz. ISBN 90-5345-241-9. Gaat vooral in op allerlei (vermeende) symbolische betekenissen die in de architectuur van de Dom te vinden zouden zijn.

• Ton H.M. van Schaik en Carien de Boer-van Hoogevest, De gotische Dom van Utrecht. Utrecht, Het Utrechts Archief, 2004. 90 blz. ISBN 90-5479-063-6. Het meest informatieve algemene boekje over de Dom dat recentelijk verschenen is.

Historische Kerkgebouwen in de stad Utrecht
Sint-Augustinuskerk | Buurkerk | Catharijnekerk | Domkerk | Doopsgezinde Kerk | Geertekerk | Heilig-Kruiskapel | Jacobikerk | Janskerk | Kerkenkruis | Lutherse Kerk | Mariakerk | Nicolaïkerk | Pieterskerk | Sint-Gertrudiskathedraal | Sint-Martinuskerk | Sint-Salvatorkerk | Willibrordkerk