Geschiedenis van Polen
Van Wikipedia
| Geschiedenis van Polen |
| [[Afbeelding:|232px|center]] |
|
Eerste Piastenkoninkrijk (1025-1146) Poolse delingen (1772/1793/1795)
Regentschapskoninkrijk Polen (1916-1918) Duitse bezetting (1939-1945)
Volksrepubliek Polen (1952-1989) |
Dit artikel geeft een beknopt overzicht van de geschiedenis van Polen.
Inhoud |
[bewerk] Oude geschiedenis
Over de vroege geschiedenis van Polen is maar weinig bekend, omdat er weinig duidelijke bronnen zijn.
Sinds het midden van het eerste millennium voor Christus vestigden de eerste Germanen zich in het gebied van het huidige Polen. Enigen van hen, de Goten, begonnen aan het eind van de 2e eeuw in zuidelijke en oostelijke richting te trekken. Uit archeologische vondsten blijkt, dat deze vestiging aan het eind van de 5e eeuw stopte. Of en in hoeverre dit verband hield met de komst van de Hunnen in centraal Europa in 451 is onduidelijk.
Pas daarna begonnen Slavische stammen, waarschijnlijk onder druk van de Avaren, die omstreeks 550 uit Oost-Europa kwamen, zich in het vrijwel ontvolkte gebied te vestigen.
Zoals eerst in de 4e eeuw de Hunnen de zaak in beweging brachten, dreven in de 6e eeuw en de 7e eeuw de Avaren de volken voor hen heen weg en veranderden de politieke kaart van Europa. Ze joegen de Slaven uit hun thuisland tussen de Karpaten en de Don naar het zuiden en westen. Nadat ze samen met de Langobarden een verbond hadden gesloten, vernietigden ze in 567 het rijk der Gepiden vestigden ze zich evenals eerder de Hunnen gedaan hadden in het Donau/Theiss-gebied van waaruit ze heel Europa bedreigden: in het westen het rijk der Franken, in het zuiden het rijk der Langobarden en in het zuidoosten het machtige Byzantium (Belegering van Constantinopel in 626).
De Westslaven overschreden rond 600 de Elbe-Saale-linie. West-Slavische stammen waren de Abodriten, Veleti, Liutici, Sorben en ook de stam waaruit later Polen zich zou ontwikkelen, de Polanen.
De eerste pogingen tot vorming van een staat door de Westslaven vond plaats ten zuiden van het huidige Polen, in het gebied van het huidige Tsjechië en Slowakije.
Rond 626 werd in de strijd tegen het rijk der Awaren kortstondig het rijk van Sawo opgericht. Nadat dit rijk rond 660 vermoedelijk uiteengevallen is, valt er een leemte tot rond 800, de tijd van Karel de Grote. Over deze periode zijn geen schriftelijke gegevens over de West-slaven beschikbaar. Schriftelijke bronnen treffen we pas weer aan tegen het einde van de 8e eeuw, in samenhang met de strijd van de Franken tegen de Awaren (791 - 796/803).
In 805/806 werd als verdediging van de oostgrens, een verdedigingslinie opgericht, de Limes Sorabicus. In 808 deporteerde Karel de Grote duizenden Saksen uit Noordoost-Duitsland en gaf hun land aan de Abotriten, die bij de verovering van Saksen zijn bondgenoten waren geweest.
In de door Karel de Grote op de Awaren veroverde gebieden ontstonden los met het rijk verbonden kleine vorstendommen. Belangrijke rollen speelden vooral de vorstendommen van Moravië en Nitra (in Slowakije, waaruit rond 830 het Moravische Rijk zou ontstaan. Onder Sventopluk bereikte dit rijk zijn grootste omvang en breidde zich ook uit tot delen van het huidige Polen, zoals Silezië en Klein Polen. Het land tussen Warthe en Oder werd daarbij door keizer Arnulf van Karinthië in leen gegeven. Moravië en Bohemen vielen meer dan 100 jaar onder het aartsbisdom Regensburg.
De directe grens met het inmiddels christelijk geworden Moravische Rijk werkte de politieke vereniging van de Polaanse krachten in de hand. Het Polaanse rijk werd naar Moravisch voorbeeld ingericht. In de 9e eeuw berichtte een Beiers aardrijkskundige voor de eerste maal over de Polaanse stammenstructuur in het huidige Polen. De missionaris onder de Slaven, Methodius, sprak van een machtige staat der Wislanen, die reeds in de 9e eeuw bestond en naar de Griekse traditie gekerstend was.
Verdere voortgang op de weg van staatkundige ontwikkeling werd waarschijnlijk door Hongaarse rooftochten afgedwongen. Onder leiding van hun vorst Arpad drongen de Magyaren Middeneuropa binnen en hielden daar een halve eeuw huis. Pas na hun vernietigende nederlaag in de Slag op het Lechveld bij Augsburg tegen de Duitse keizer Otto I trokken zij zich in hun Hongaarse stamland terug. Dit effende ook de weg voor de staatsrechtelijke consolidering van Polen.
De tijd was daar gunstig voor, want ook de Duitse keizers en koningen maakten geen aanstalten hun rijk naar het oosten uit te breiden.
[bewerk] Geschiedenis 966-1572
In 956 trouwde de Piast Mieszko I met de zuster van de hertog van Bohemen en in 966 na Christus bekeerde vorst Mieszko I zich tot het christendom. Hierdoor plaatste hij zich onder de bescherming van de paus. Zijn bekering tot het Christendom leek voornamelijk politiek te zijn. Otto de Grote, Keizer van het Heilig Roomse Rijk had zijn rijk al uitgebreid tot aan de Oder en zou zonder de bekering van Mieszko I zijn heidens rijk bij Duitsland hebben ingelijfd. Miezsko I verenigt de verschillende Slavische stammen op de laagvlakte tussen de rivieren Oder en Wisła. Zijn zoon, koning Bolesław de Dappere werd tot eerste koning gekroond en verstevigde de positie van de jonge staat in Midden-Europa. Het woord Polen was afkomstig van het Poolse woord Pole, hetgeen veld of vlakte betekent.
De grenzen van het koninkrijk van de Piasten, de nakomelingen van Mieszko I, verschilden niet al te veel met die van het huidige Polen. Hoofdstad was aanvankelijk de stad Gniezno, maar vanaf ca. 1100 werd die verplaatst naar Kraków. Latere koningen slagen er echter niet in de eenheid van het land te bewaren. De gewoonte bestond om jongere zonen te benoemen tot hertog over een deel van het land, omdat het in de middeleeuwse omstandigheden moeilijk was om een centraal gezag uit te oefenen over een zo groot gebied. Dat leidde dan vaak tot onderlinge oorlogen over de opvolging. In de 12e eeuw valt het land daardoor geleidelijk uiteen, eerst in de vijf deelvorstendommen Groot-Polen (rondom Poznań), Pommeren (de zeekust), Mazovië (rondom Warschau), Klein-Polen (rondom Krakau) en Silezië. Later zouden sommige van die deelvorstendommen op hun beurt worden opgedeeld, zodat Polen omstreeks 1240 uit tien vorstendommen zou bestaan, die weinig vermogen hadden tot gemeenschappelijke actie. De vorstendommen Silezië en Pommeren zouden vanaf de 13e eeuw steeds meer in de Duitse invloedssfeer geraken en voor vele eeuwen verloren gaan voor Polen. Het land gaat meer en meer een feodale maatschappelijke orde ontwikkelen.
In 1242 onderging Polen een invasie van de Mongolen, die verschrikkelijke verwoestingen aanrichtten.
Een van de deelvorsten, Władysław I Łokietek, slaagt er omstreeks 1320 weer in zijn gezag te doen gelden over de andere deelvorstendommen. Alleen Pommeren en Silezië bleven buiten zijn machtssfeer. Onder zijn zoon Casimir de Grote (1333-1370) moderniseerde Polen; de universiteit van Kraków (1364) werd opgericht, de economie groeide sterk en het land werd in oostelijke richting uitgebreid met het Oekraïense vorstendom Halic (Galicië). Van hem werd gezegd, dat Polen van hout was toen hij koning werd, maar van steen toen hij stierf. In het kader van de modernisering nodigde hij grote aantallen Duitsers en Joden uit om zich in zijn land te komen vestigen.
In 1386 werden Polen en Litouwen samengevoegd in een gemenebest onder heerschappij van Władysław Jagiello, grootvorst van Litouwen, die door zijn huwelijk met kroonprinses Jadwiga ook koning van Polen werd (1386-1434). Het huwelijk had een duidelijk geopolitiek doel: Polen en Litouwen te verenigen tot een sterk blok, dat zich goed zou kunnen verdedigen tegen de dreiging van de Duitse Orde, die de gehele Oostzeekust beheerste.
In 1410 behaalde het Pools-Litouwse leger in de Slag bij Grunwald een grote overwinning op de Duitse Orde. Na de nederlaag in de oorlog van 1453-1466 was de Duitse Orde zelfs gedwongen om West-Pruisen met Dantzig (min of meer samenvallend met het gebied het gebied van de latere Poolse corridor) aan Polen af te staan en voor Oost-Pruisen de leenhorigheid aan de Poolse koning te erkennen.
Het Pools-Litouwse Gemenebest was tussen 1386 en 1772 qua oppervlakte (tezamen met Moscovisch Rusland en het Ottomaanse Rijk) een van de grootste rijken van Europa, dat zich uitstrekt vanaf de Oostzee tot aan de Zwarte Zee, met het huidige Wit-Rusland en grote delen van het huidige Oekraïne binnen haar grenzen.
Door de in 16e eeuw optredende bevolkingsgroei in Polen-Litouwen kan het landbouwareaal flink worden uitgebreid. Bovendien was in de 16e eeuw de vraag naar graan in West-Europa sterk toegenomen, waarbij de graanprijzen sterk stijgen. Het eerder tamelijk achterlijke en arme Polen werd nu een betrekkelijk rijk land. Deze rijkdom heeft ook een grote culturele opbloei tot gevolg.
In de tijd van Sigismund I de Oude (1506-1548) en zijn zoon Sigismund II August (1548-1572) kwam in Polen een schitterende barok-cultuur tot bloei. In deze periode was Polen bovendien een land met een grote religieuze verdraagzaamheid.
De koning was weliswaar Rooms-Katholiek en de katholieke godsdienst domineert, maar aan joden en protestanten (lutheranen, calvinisten en zelfs unitariërs) werd geen strobreed in de weg gelegd, terwijl de Wit-Russische en Oekraïense bevolking in het oosten zijn orthodoxe geloof mag blijven belijden. Polen-Litouwen was destijds het meest tolerante land in Europa en toevluchtsoord voor met name vervolgde joden elders uit Europa met als gevolg dat Polen begin 20e eeuw de grootste concentratie joden telt in Europa.
Het was hoofdzakelijk de adel die van de nieuwe welvaart profiteert, want de horigheid van de boerenbevolking verscherpt in deze periode.
Latere koningen van Polen moeten steeds meer concessies doen aan de Sejm, het adelsparlement, dat tot alle prijs wil voorkomen dat Polen net zo'n absolute monarchie werd als Frankrijk of Moscovië (Rusland). Door hun - niet van eigenbelang gespeende - vrijheidszin ondermijnen de edellieden langzamerhand de Pools-Litouwse Gemenebest, dat in deze periode ook wel de Pools-Litouwse Adelsrepubliek werd genoemd. De "Poolse Landdag" was spreekwoordelijk geworden voor een wanordelijke vergadering. De koning kon geen besluiten nemen zonder toestemming van de Sejm, welke op zijn beurt alleen besluiten kon nemen met eenparigheid van stemmen ("liberum veto"). In 1548 matigde de Sejm zich bovendien het recht aan om, na het overlijden van Sigismund II (van wie werd aangenomen dat hij geen wettige zonen zou hebben), de nieuwe koning naar eigen goedkeuren te verkiezen.
De Poolse adel, de szlachta, was de enige klasse die in politiek opzicht meetelt. Ze was zeer talrijk, ongeveer 8% van de totale bevolking, maar een groot deel van hen was tamelijk arm. Een kleine minderheid, de magnaten, was evenwel schatrijk; sommige van hen hebben tienduizenden horige boeren op hun uitgestrekte landerijen. Wel bestaat er onder alle leden van de szlachta een sterk samenhorigheidsgevoel.
[bewerk] Geschiedenis 1572-1795
Bij de Unie van Lublin in 1569 werd het Pools-Litouwse Gemenebest, dat tot dusver een personele unie van twee staten was geweest, een federale staat met een enkel parlement, die tot de Poolse delingen van 1772, 1793 en 1795 stand zal houden.
In 1572 werd Polen een gekozen monarchie, d.w.z. het parlement benoemde de nieuwe koning. De eerste benoemde koning Hendrik van Valois was geen groot succes. Hij vond Polen geen aangenaam land en reeds na enkele maanden nam hij de benen. Zijn opvolger, vorst Stefan Báthory van Transsylvanië was een betere keuze. Hij behaalde belangrijke successen in grensoorlogen met de grootvorst van Moskou.
In 1586 benoemde de Sejm, het Pools-Litouwse adelsparlement, Sigismund Vasa (1586-1632) tot koning, een prins uit het Zweedse geslacht Vasa, die van moederszijde een kleinzoon was van Sigismund de Oude. Sigismund Vasa maakt ook aanspraken op de Zweedse troon, waarop hij zich echter maar enkele jaren kan handhaven, omdat het parlement en volk van Zweden geen fanatieke katholiek op de troon wensen. De aanspraken op de Zweedse troon van Sigismund III en zijn zoon Władysław IV Vasa (1632-1648) veroorzaken echter wel complicaties in de verhouding met Zweden, die tot enkele oorlogen zullen leiden.
Tussen 1605 en 1612 intervenieert het dan nog oppermachtige Polen in de interne aangelegenheden van Rusland, dat dan zijn Tijd der Troebelen doormaakt. Eerst ondersteunt Sigismund Vasa de Eerste Valse Dimitri en vervolgens de Tweede Valse Dimitri, om tenslotte de Russische troon op te eisen voor kroonprins Władysław Vasa, die door een factie onder de Russische bojaren werd ondersteund. Een Pools leger bezet in 1610 zelfs Moskou. Het idee van een katholieke koning wekt evenwel onder de orthodoxe bevolking van Rusland een heftige nationalistische reactie op. In 1612 werd het Poolse garnizoen in Moscou tot capitulatie gedwongen. Aan het eind van de oorlog mag Polen-Litouwen wel het gebied van Smolensk behouden, dat vroeger al tot het grootvorstendom Litouwen had behoord, maar ongeveer een eeuw tevoren aan de Moscovieten verloren was gegaan.
Een belangrijke verandering onder Sigismund III was dat de hoofdstad werd verplaatst van Kraków naar Warschau. Allereerst verhuisde, na de Unie van Lublin van 1569 de Sejm naar Warschau, dat dichter bij Litouwen was gelegen. Vervolgens bouwt de koning het slot van Warschau om tot een waardige koninklijke residentie en verhuist ook het Hof naar Warschau. Een reden hiervoor was dat Warschau dichter bij Zweden gelegen is, het land dat het eigenlijke centrum van belangstelling van de koning vormde. De verhuizing van de hoofdstad was omstreeks 1600 voltooid.
Het Pools-Litouwse Gemenebest werd buitengewoon verzwakt door de opstand van Oekraïense kozakken onder leiding van Bohdan Chmelnitski (1648-1656), welke in 1655 gevolgd werd door een Russische en een Zweedse invasie. Aan de rand van de afgrond weet het land zich echter nog te herstellen. De verwoestingen zijn echter geweldig geweest. De bevolking van het Gemenebest (vóór de crisis ca. 12 miljoen) was met zeker 20% gedaald door oorlogsgeweld, hongersnoden en epidemieën. De bevolkingsteruggang van vele steden was verbijsterend: de bevolking van Kraków daalde van 28.000 tot 10.000, die van Poznań van 20.000 tot 2.000. Na deze crisis was het helaas gedaan met de tolerantie van de 16e eeuw. Rooms-katholicisme werd voortaan gezien als een wezenskenmerk van de echte Pool, terwijl protestantisme gaat worden vereenzelvigd met de Zweedse vijand en orthodoxie met de Moskovische vijand (die de opstand van de Oekraïense kozakken ten eigen bate had ondersteund).
In 1656 profiteerde de keurvorst van Brandenburg, die ook heerser over Pruisen was, van de zwakte van Polen om de leenhorigheid aan de Poolse koning op te zeggen. In vredesverdragen met Rusland moet het Pools-Litouwse Gemenebest in 1665 bovendien afstand doen van het land rondom Smolensk, het oostelijk deel van Oekraïne en de stad Kiev.
In 1683 beleefde de Poolse Adelsrepubliek zijn laatste moment van glorie, wanneer de Poolse koning Jan III Sobieski aan het hoofd van een Duits-Pools leger de door de Ottomaanse Turken belegerde stad Wenen ontzette.
Nadat August de Sterke, koning van Polen en keurvorst van Saksen (1697-1733), in zijn overmoed samen met zijn bondgenoot Peter I van Rusland een oorlog tegen Zweden had ontketend, om de Baltische provincies van het Zweedse rijk te kunnen veroveren (1700), begon het echt mis te gaan met Polen (zie Grote Noordse Oorlog). Het land werd aanvankelijk door de troepen van de Zweedse koning Karel XII volkomen onder de voet gelopen. Alleen diens nederlaag tegen tsaar Peter bij Poltawa (N.O. Oekraïne, 1709), stelde Augustus in staat om op zijn troon terug te keren. Maar vanaf dat moment was hij in feite een vazal geworden van de Russische tsaar.
August III de Saks (1733-1763), de zoon van August de Sterke, was een decadente levensgenieter, die zich niet om de politiek bekommerde en niets ondernam tegen het verval van de Adelsrepubliek, die volledig een Russische vazalstaat was geworden.
In 1763 leidde Russische druk ertoe dat de Sejm de Poolse edelman Stanislaus August Poniatowski, een gewezen minnaar van tsarina Catharina de Grote, tot koning benoemde. Onder zijn regering begon zich in Polen een hervormingspartij te ontwikkelen, die zijn aanhang heeft onder de burgerij en lagere adel. Deze willen in Polen diepgaande hervormingen doorvoeren, want zij zien in dat hun land in de huidige situatie geen kans maakt om als onafhankelijke staat te kunnen blijven voortbestaan.
Koning Stanislaw ziet de noodzaak van hervormingen wel in. maar was bang om bij keizerin Catharina, die hem op de troon heeft gezet, in ongenade te vallen; hij laveert voortdurend tussen de hervormingsgezinden en de reactionaire meerderheid van de grote magnaten, die gesteund worden door de tsarina. Deze laatste profileerde zich zelf - heel hypocriet - als de garant van de "Gouden Vrijheid" van de Poolse adel! Haar bedoeling was natuurlijk om Polen zwak te houden, zodat het voor altijd een Russische vazalstaat zou blijven. Intussen ontplooit koning Stanislaw een grote bouwactiviteit in Warschau, waar hij het Koningsslot (Zamek królewski) nog prachtiger laat ombouwen en het paleizenpark van Lazienki laat aanleggen. Onder zijn regering werd Warschau getransformeerd tot een echte Europese hoofdstad, welks bevolking tussen 1760 en 1790 groeit van ca. 30.000 tot meer dan 100.000.
Een eerste hervormingspoging werd door de tsarina ruw afgestraft. Als Polen geen gewillige vazalstaat wil blijven, zou het door Rusland en de twee andere machtige buurstaten ook kunnen worden opgedeeld. Bij de eerste Poolse deling van 1772 werden grote gebieden van het Gemenebest geannexeerd door Rusland, Oostenrijk en Pruisen.
Door de frequente toepassing van het "liberum veto" was het Poolse adelsparlement volkomen verlamd geraakt. Veel parlementsleden kwamen er openlijk voor uit dat zij behoorden tot de "Russische", de "Pruisische" of de "Oostenrijkse" partij. Als reactie op de patstelling in het parlement vormden de twee voornaamste stromingen elk hun eigen "confederatie": de Confederatie van Bar van de hervormingsgezinden en de Confederatie van Targowica van hun conservatieve tegenstanders. Het was een situatie die het land aan de rand van een burgeroorlog bracht.
In 1791 keuren de hervormingsgezinde parlementariërs van de Confederatie van Bar de Grondwet van 3 mei 1791 goed, de meest liberale grondwet die Europa tot op dat moment had gekend. De grondwet was in sterke mate geïnspireerd door de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. Het principe van de "liberum veto" werd afgeschaft; er werd een erfelijke, maar constitutionele monarchie ingevoerd; ook werd de rechtspositie van de horige boeren sterk verbeterd. Aanvankelijk stemt koning Stanislaw in met deze grondwet.
Hij raakte echter weer aan het twijfelen toen hij zag dat de Confederatie van Targowica deze grondwet als een oorlogsverklaring beschouwde. De reactionaire partij kreeg steun van Rusland en Pruisen, die zich elk fors lieten betalen voor hun "hulp" bij de verdediging van de "Gouden Vrijheid": bij de tweede Poolse deling van 1793 moest Polen nogmaals grote gebieden afstaan, zodat er nog maar een rompstaat overbleef.
In wanhoop kwamen de Poolse patriotten nu in opstand onder leiding van Tadeusz Kościuszko. Met een leger dat voor een belangrijk deel uit met zeisen bewapende boeren bestond bracht hij de Russen enkele nederlagen toe in de Slag bij Racławice en nabij Warschau. Uiteindelijk moest hij echter capituleren tegen de Russische overmacht.
Na de nederlaag van Kościuszko besloten Rusland, Pruisen en Oostenrijk om de Poolse staat volledig af te schaffen. De laatste resten van de staat werden in 1795 tussen de drie grote mogendheden verdeeld (derde Poolse deling).
[bewerk] Geschiedenis van 1795 tot 1918
Na de ondergang van de Poolse onafhankelijkheid in 1795 weken veel Poolse edelen uit naar het revolutionaire Frankrijk, waar zij zich aansloten bij een Pools Legioen, onder leiding van generaal Dąbrowski, dat onder het opperbevel van Napoleon Bonaparte in Italië tegen de Oostenrijkers streed. In de kringen van dit legioen werd een lied gedicht, bekend onder de benamingen "Mazurek Dąbrowskiego" of "Nog was Polen niet verloren", dat in 1923 het nationaal volkslied zou worden van de nieuwe Poolse staat. De dichter en componist van deze hymne zullen zeker niet gedacht hebben dat het nog ongeveer 120 jaar zou duren voordat er weer een onafhankelijke Poolse staat zou komen.
In 1807 kregen de Poolse patriotten een gedeeltelijke genoegdoening, toen Napoleon na zijn overwinning op Pruisen aan dit land een groot deel van zijn buit van de drie Poolse delingen ontnam om daaruit het Hertogdom Warschau te creëren. Na Napoleons overwinning op Oostenrijk in 1809 werd hieraan nog de Oostenrijkse buit van de Derde Poolse deling toegevoegd. Het Groothertogdom had nu een oppervlakte van bijna 150.000 km2, met bijna 4,5 miljoen inwoners, dat ongeveer 60% van de etnische Polen omvatte. Om Oostenrijk niet te veel te verbitteren liet Napoleon na om ook Galicië, de Oostenrijkse buit van 1772, aan de nieuwe vazalstaat toe te voegen, hetgeen een domper zette op de vreugde van de Polen.
Hertog van Warschau werd Frederik August I, keurvorst van Saksen en kleinzoon van de voormalige koning August III. Legeraanvoerder van de nieuwe staat werd Józef Poniatowski, een neef (oomzegger) van Polens laatste koning Stanislaus Poniatowski.
Het Hertogdom Warschau was natuurlijk in feite een Franse vazalstaat, maar de Polen waren er redelijk enthousiast over. Bovendien waren zij gebrand op wraak op de Russische erfvijand. De ongeveer 100.000 Poolse soldaten die deel uitmaakten van de "Grande Armée", waarmee Napoleon in 1812 Rusland binnenviel, behoorden tot de meest enthousiaste troepen die onder de keizer dienden. Helaas keerden weinige van hen levend terug en toen de Russische troepen in 1813 Pools grondgebied betraden, was het met het Groothertogdom gedaan.
Op het Congres van Wenen werd besloten dat Polen verdeeld zou blijven onder Rusland, Pruisen en Oostenrijk. De invloedssferen veranderden echter wel. Het gebied van het Hertogdom Warschau werd nu toegewezen aan Rusland, met uitzondering van de provincie Posen (Poznań), die weer onder Pruisisch bestuur kwam. Oostenrijk behield Galicië.
Het Russische deel van Polen kreeg een ruime mate van zelfbestuur. Het werd een Congreskoninkrijk Polen, waarvan de Russische tsaar koning was. Congres-Polen, dat ruim 50% van de etnische Polen huisvestte, kreeg zelfs een tamelijk liberale grondwet, die erop papier heel mooi uitzag.
Even leek het erop dat er misschien een periode van Pools-Russische verzoening zou aanbreken, maar de "wittebroodsweken" duurden niet lang. Het was een merkwaardige situatie dat de tsaar in Warschau constitutioneel vorst was, die in samenwerking met een parlement regeerde, maar in Moskou en St. Petersburg een absolute autocraat. Dat gaf spanningen, die ertoe moesten leiden dat op den duur ofwel ook Rusland een constitutionele monarchie zou worden, ofwel de constitutie in Polen de nek zou worden omgedraaid. In de praktijk had tsaar Alexander reeds de neiging om de Poolse grondwet vaak te negeren. Dat werd nog een stuk erger toen hij in 1825 werd opgevolgd door zijn autoritaire broer Nicolaas.
In november 1830 sloeg de vlam in de pan. De Poolse Novemberrevolutie van 1830 brak uit. Deze opstand zou tsaar Nicolaas verhinderen te interveniëren in de Belgische Opstand. Na enkele maanden heroïsch verzet, moeten de Poolse opstandelingen capituleren voor de Russische overmacht. De toorn van de tsaar was verschrikkelijk. Honderden revolutionairen worden geëxecuteerd, duizenden worden naar Siberië verbannen.
Als strafmaatregel werd aan het Koninkrijk Polen zijn autonomie ontnomen. Er ontwikkelde zich nu een fatale spiraal van toenemend verzet, dat door steeds scherpere repressie zou worden beantwoord.
In de 19e eeuw waren de Polen verdeeld over drie staten, Rusland (c.60%), Pruisen (ca. 15%) en Oostenrijk (ca. 25%), drie van de vijf grote mogendheden van Europa. Het land te bevrijden van drie onderdrukkers te gelijk leek lange tijd onbegonnen werk.
De Poolse adelsklasse (en de opkomende burgerij) bleef wel sterk het idee koesteren dat de Polen één natie waren. Een geluk was dat in de 19e eeuw het reizen over de grenzen betrekkelijk weinig problemen met zich mee bracht. En als de Poolse cultuur onderdrukt werd in Rusland en Pruisen, dan was het altijd mogelijk uit te wijken naar het Oostenrijkse deel van Polen... of naar Frankrijk. Het was nauwelijks een overdrijving te beweren dat in de 19e eeuw Parijs de culturele hoofdstad van Polen was. De dichter Adam Mickiewicz en de componist Frédéric Chopin, bij voorbeeld, brachten daar een belangrijk deel van hun scheppend leven door.
In Pruisen waren de Polen voor het grootste deel geconcentreerd in de provincie Posen, waar een straffe germanisatiepolitiek werd gevoerd. In Oostenrijks Polen beschikten de Polen evenwel over een verregaande culturele autonomie. Maar ook hier wilde de Poolse adel meer en streefde zij naar onafhankelijkheid. In 1846 kwamen zowel de Pruisische als de Oostenrijkse Polen in opstand. Deze opstanden werden echter onderdrukt, waarbij de Oostenrijkse overheid in Oost-Galicië de Oekraïense boeren uitspeelde tegen de Poolse grondbezitters.
In 1860 werd de reactionaire Nicolaas I in Rusland opgevolgd door zijn zoon Alexander II, die serieuze hervormingen wil ondernemen. Helaas slagen de hervormingsgezinde tsaar en de hervormingsgezinde Polen niet erin een gemeenschappelijke taal te vinden. In 1863 kwam het tot de Poolse Januariopstand van 1863. Met veel heroïek houden de Poolse opstandelingen het anderhalf jaar vol tegen de Russische overmacht. Maar uiteindelijk moeten de opstandelingen capituleren.
De Russen waren de voortdurende opstandigheid van de Polen beu en traden buitengewoon hard op. De executies en verbanningen waren nog talrijker dan in 1831. Nu werd zelfs het Koninkrijk Polen opgeheven en het land gedegradeerd tot een eenvoudige Russische "goebernia" (provincie). De autonomie werd afgeschaft en het Russisch werd de bestuurstaal.
De spiraal van toenemend verzet en toenemende repressie ontaardde in de komende decennia in een vicieuze cirkel. Terreuraanslagen tegen Russische ambtenaren waren aan de orde van de dag. De Russische autoriteiten verboden van hun kant alle onderwijs in het Pools. De haat tegen de Russen die door die maatregel werd opgeroepen is nog tot vandaag springlevend in het Poolse bewustzijn.
De band met Rusland had wel enkele voordelen. Door de relatief hoge volksontwikkeling en het relatief dichte spoorwegnet in de tamelijk dicht bevolkte Poolse provincie, werd Russisch Polen een van de centra van industrialisatie in het Russische Rijk. De toegang tot de Russische markt was zeer voordelig voor de opkomende Poolse industrie.
Warschau was na St. Petersburg en Moskou de derde stad van het land en ontwikkelde zich in snel tempo tot een belangrijke industriestad. De stad, die na het verlies van de Poolse onafhankelijkheid in 1795 gedurende de eerste decennia flink was achteruitgegaan, vertoonde in de 2e helft van de 19e eeuw een zeer snelle groei: in 1892 werd een bevolkingsaantal van 500.000 bereikt. Nog spectaculairder was de groei van het textielcentrum Łódź, soms wel het "Poolse Manchester" genoemd, dat in 1830 nog slechts een groot dorp van 4000 inwoners was, maar in 1900 ongeveer 300.000 inwoners telde.
Ondanks de snelle groei van de industrie en de steden leefde omstreeks 1900 nog bijna 70% van de bevolking op het platteland. De meerderheid van hen waren keuterboertjes met te weinig grond om behoorlijk van te kunnen leven. In die tijd kwam een grote emigratie op gang naar Duitsland en de Verenigde Staten.
[bewerk] Polen tijdens het interbellum
Het land verscheen na 1918 hernieuwd op de Europese kaart, na ten gevolge van de Poolse delingen anderhalve eeuw verdeeld te zijn geweest tussen de omringende grootmachten (Pruisen resp. Duitsland, Oostenrijk en Rusland). Maarschalk Józef Piłsudski, de leider van de (niet-marxistische) Poolse Socialistische Partij (PSP) werd de eerste president van de Republiek Polen. Als oostgrens werd in 1918 na Britse bemiddeling de Curzonlijn getrokken, genoemd naar de Britse minister van buitenlandse zaken, Lord George Curzon. Ten westen van deze lijn was meer dan 50 % van de bevolking Pools.
Aangemoedigd door de successen van de Oekraïense nationalisten en het Witte Leger in Rusland, ging Polen zich in 1919 in de aangelegenheden van Wit-Rusland en Oekraïne mengen, hetgeen leidt tot een oorlog met de Sovjet-Rusland. Aanvankelijk boekte het Poolse Leger grote successen tegen het Rode Leger, maar later wist de Sovjet-Russische maarschalk Michael Toechatsjevski diep in de Poolse binnenlanden door te dringen en in juli 1920 stond het Rode Leger voor de poorten van Warschau. Een Poolse tegenaanval (geassisteerd door generaal Haller met zijn Poolse troepen uit Frankrijk) in augustus 1920 verdrijft het Rode Leger echter. Onderhandelingen met de Russen leiden tot een wapenstilstand op 12 oktober 1920 en de vrede van Riga in maart 1921. Door deze vrede kwamen omvangrijke Litouwse, Wit-Russische en Oekraïnse minderheden binnen de Poolse grenzen (totaal 5 miljoen mensen).
In het westen kwamen Posen en West-Pruisen met grote aantallen Duitsers binnen de grenzen van Polen te liggen. In Opper-Silezië en zuidelijk Oost-Pruisen werden volksstemmingen gehouden. Oost-Pruisen stemde met ruim 90 % voor Duitsland, Opper-Silezië werd verdeeld in een Duits en een Pools deel. In totaal woonden in Polen nu 1 miljoen Duitsers.
Met Tsjechoslowakije werd in januari/februari 1919 een korte grensoorlog om Teschen uitgevochten. Deze grensoorlog eindigde onbeslist.
Door deze oorlogen en de spanningen rond de minderheden had Polen met al zijn buren slechte relaties. De belangrijkste bondgenoot van Polen in het interbellum was Frankrijk.
In 1923 trad Pilsudski af waarna er instabiele coalitieregeringen werden gevormd. In 1926 pleegde Piłsudski een coup en werd minister van Defensie. Hij weigerde echter het presidentschap op zich te nemen, maar regeerde in feite als dictator. Toch werd hij door velen als een soort verlicht despoot gezien, met name de bescherming van de Joodse minderheid was bij hem in goede handen. Na zijn dood in 1935 lag de macht in handen van de militairen die een autoritair bewind voerden.
Na het verdrag van München in 1938 was Tsjechoslowakije verzwakt en zag Polen zijn kans schoon om het gebied van Teschen alsnog te bezetten.
[bewerk] Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog
- Hoofdartikel: Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog
Op 1 september 1939 werd Polen aangevallen door Nazi-Duitsland (operatie Fall Weiss) en op 17 september 1939 door de Sovjet-Unie, zoals afgesproken in het geheime gedeelte van het Molotov-Ribbentroppact. Ondanks dappere tegenstand bezweek het Poolse leger tegenover de overmacht. Polen heeft onder de Duitse bezetting ontzettend geleden. De Poolse regering en een deel van de krijgsmacht week, via Roemenië, uit naar Engeland, waar een regering in ballingschap en een nieuw leger werden gevormd. Dat leger zou uitgroeien tot de op vier na grootste geallieerde strijdmacht.
In Polen zelf was een ondergronds verzetsleger actief, het Binnenlands Leger (Armia Krajowa (AK)), dat het de Duitsers behoorlijk lastig maakte. De in augustus 1944 door het AK georganiseerde Opstand van Warschau leidde tot de bijna volledige verwoesting van de Poolse hoofdstad. De Russische "bevrijders", die zich op geringe afstand van de stad bevinden, staken geen vinger uit om de opstandelingen te helpen.
[bewerk] Geschiedenis na 1945
In 1945 kwam aan de Duitse bezetting een einde na de verdrijving door het Rode Leger. De bezetting heeft aan 5,8 miljoen Polen (waarvan iets meer dan 3 miljoen Poolse joden) het leven gekost; 20% van de vooroorlogse bevolking. Tevens heeft het land in materieel opzicht zwaar geleden, enerzijds door gevechtshandelingen, anderzijds door het doelgericht opblazen van cultureel erfgoed door de Duitse bezetter.
Vanaf 1945 lag Polen aanzienlijk westelijker: het kreeg gebieden van Duitsland en verloor gebieden aan de Sovjet-Unie. Dit had voor Polen enorme gevolgen: in de voormalige Duitse gebieden hadden voor de oorlog 8 miljoen Duitsers gewoond; zij werden verdreven. Aan de andere kant moesten Poolse burgers de gebieden die nu aan Wit-Rusland en de Oekraïne kwamen verlaten. Deze dubbele etnische zuivering was een zware belasting voor Polen. Op 13 november 1945 werd een apart Ministerie voor de herwonnen gebieden onder leiding van Władysław Gomułka opgericht.
Gesteund door het aanwezige Sovjet-leger kwam de Poolse Volksrepubliek tot stand. De Poolse Verenigde Arbeiderspartij (communisten) verkreeg een monopoliepositie. De stalinist Bolesław Bierut regeerde met harde hand. Een proces van zuivering van de politiek van stalinistische elementen (de zogeheten destalinisatie) bracht in 1956 de populaire nationaal-communist Władysław Gomułka aan de macht, die onder Bierut gevangen zat. Gomulka ontpopte zich echter ook al snel als een dictator. Na 1970 kwamen er zwakkere communistische regeringen tot stand; veel Polen begonnen zich af te keren van het bewind en gingen de (illegale) oppositie steunen. Eind jaren zeventig werd de vakbeweging Solidarność gevormd onder leiding van Lech Wałęsa. Solidarność ontving steun van de Rooms-Katholieke Kerk en verscheidene intellectuelen. De meeste havenarbeiders in Gdańsk sloten zich bij Solidarność aan. In 1978 koos het Vaticaan een Pool als paus. Deze paus, Paus Johannes Paulus II, keerde zich tegen de communistische dictatuur in zijn geboorteland en streed voor mensenrechten. Zijn eerste terugkeer naar Polen als paus in het voorjaar van 1979 was een triomftocht door zijn geboorteland waarbij hij miljoenen gedesillusioneerde Polen op de been kreeg. Het betekende ook de grote impuls voor Solidarność dat aan haar zegetocht begon en het communistische regime op vreedzame wijze tot vergaande concessies dwong met als hoogtepunt de legalisering van de eerste onafhankelijke vakbond in een communistisch land. Prompt sloten er zich 10 miljoen Polen aan bij Solidarność; de grote meerderheid van de beroepsbevolking.
Deze situatie was voor de communistische machthebbers in Moskou niet verteerbaar en een interventie hing in de lucht. Onder druk van de Sovjet-Unie greep generaal Wojciech Jaruzelski op 13 december 1981 de macht en kondigde de staat van beleg af. De macht van de Poolse Verenigde Arbeiderspartij (PZPR) werd hersteld en de vakbond Solidarność en andere oppositiebewegingen werden verboden. In 1983 werd de staat van beleg opgeheven. President Jaruzelski probeerde echter al vanaf het begin om de staat te hervormen en liberaliseerde het regime. Hij geloofde echter dat de hervormingen tot stand zouden komen via de PZPR. In 1985 kwam Michail Gorbatsjov in de Sovjet-Unie aan de macht. In 1986 liet deze aan Jaruzelski weten dat hij de communistische regering in Polen niet via wapengeweld van het Sovjet-Leger wilde handhaven. In 1988 begon Jaruzelski rondetafelbesprekingen met de oppositie, en vooral met Solidarność van Lech Wałęsa. President Jaruzelski en de oppositie kwamen overeen dat er vrije verkiezingen moesten worden gehouden. Er kwam een tweekamerparlement. Jaruzelski - die overigens werd tegengewerkt door de hardliners binnen de communistische partij - wist echter wel te bereiken dat ongeacht de verkiezingsuitslag de PZPR een meerderheid van zetels kon gaan bezetten in het Lagerhuis. Hoewel de communisten een enorme nederlaag leden, bleven ze via deze regeling (voorlopig) aan de macht. In juli 1989 werd Jaruzelski tot president gekozen en de katholieke intellectueel Tadeusz Mazowiecki werd minister-president. Onder toeziend oog van de Sovjet-Unie kon zich tot begin jaren negentig een communistisch regime handhaven, waarna onder impulsen van Solidarność de democratie zich kon ontwikkelen. Bij de eerste 'echte' democratische verkiezingen in het naoorlogse Polen won Solidarność (nu dus als politieke partij) de verkiezingen en werd Wałęsa president. Sinds 1995 was de sociaaldemocraat Aleksander Kwaśniewski president van Polen. In 1998 trad Polen toe tot de NAVO en op 1 mei 2004 tot de Europese Unie.
Na de terroristische aanslagen op 11 september 2001 in de V.S. werd Polen, onder Kwaśniewski en tot grote controverse binnen en buiten Polen, één van de trouwste bondgenoten van de Verenigde Staten in de door dat land uitgeroepen oorlog tegen het terrorisme. Polen leverde naast Groot-Brittannië en Australië de enige niet-Amerikaanse gevechtstroepen die op land opereerden tijdens de invasie van Irak, weliswaar een zeer bescheiden aantal. Na de bezetting voerde Polen het bevel over één van de vier sectoren waarin Irak verdeeld werd (de South-Central zone), de overige sectoren stonden onder Amerikaans of Brits bevel.
Op 25 september 2005 gaven de parlementsverkiezingen een monsterzege van de rechtse oppositie te zien, terwijl de sociaal-democratische regeringspartij SLD gedecimeerd werd. Op 23 oktober 2005 werd Lech Kaczyński verkozen tot president van Polen.
| {{{afb_links}}} | Geschiedenis van Europa | {{{afb_rechts}}} | {{{afb_groot}}} |
|---|---|---|---|
|
Geschiedenis van: Albanië - Andorra - België - Bosnië en Herzegovina - Bulgarije - Cyprus - Denemarken - Duitsland - Estland - Finland - Frankrijk - Georgië - Griekenland - Hongarije - Ierland - IJsland - Italië - Kroatië - Letland - Liechtenstein - Litouwen - Luxemburg - Macedonië - Malta - Moldavië - Monaco - Montenegro - Nederland - Noorwegen - Oekraïne - Polen - Portugal - Roemenië - Rusland - San Marino - Servië - Slovenië - Slowakije - Spanje - Tsjechië - Turkije - Vaticaanstad - Verenigd Koninkrijk - Wit-Rusland - Zweden - Zwitserland |
