Finlandia

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy państwa w Europie. Zobacz też: Finlandia - marka wódki.

Finlandia, Republika Finlandii (fiń. Suomi, Suomen Tasavalta; szw. Finland, Republiken Finland) – państwo w Europie Północnej, członek Unii Europejskiej. Graniczy od zachodu ze Szwecją i z Bałtykiem, od północy z Norwegią i od wschodu z Rosją.

Suomen Tasavalta
Republiken Finland


Flaga Finlandii	Godło Finlandii

prezydent Tarja Halonen

Szef rządu

premier Matti Vanhanen

Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe

63. na świecie
338 145 km²
9,4%

Liczba ludności
• całkowita (2005)
• gęstość zaludnienia

111. na świecie
5 223 442
15,5 osób/km²

Niepodległość
- ogłoszona
- uznana

od Rosji
6 grudnia 1917
22 grudnia 1917

Jednostka monetarna

euro¹⁾ (€, EUR)

Strefa czasowa

UTC +2 - zima
UTC+3 - lato

Maamme

FIN (wcześniej SF)

+358

¹do 2002: marka fińska

PKB: 36550 € na mieszkańca
Stopa bezrobocia: 8,2%
Średnia długość życia: mężczyźni 76 lat, kobiety 82 lat
Podział administracyjny: 6 prowincji
Największe miasta: Helsinki 1,2 mln, Turku 270 tys., Tampere 260 tys., Oulu 132 tys., Lahti 115 tys., Kuopio 110 tys., Pori 104 tys., Jyväskylä 83 tys., Kotka 67 tys.

[edytuj] Geografia

Większość powierzchni kraju stanowią niziny z młodą rzeźbą polodowcową. Naturalne zachodnie i południowe granice Finlandii wyznaczają Zatoka Botnicka i Zatoka Fińska, pomiędzy którymi rozciąga się poprzecinane ciągami wzniesień morenowych Pojezierze Fińskie z 60 tys. jezior. Jeziora zajmują 188 tys km², bardzo liczne są bagna i torfowiska. W środkowej części kraju ukształtowanie terenu ma cechy południowych pojezierzy i leżących na północ wyżyn. Na północ od Koła Podbiegunowego rozciąga się Laponia Fińska, która stanowi przedgórze Gór Skandynawskich, w których znajduje się najwyższy punkt kraju, szczyt Haltiatunturi 1 328 m n.p.m.. Najniższym punktem jest wybrzeże Morza Bałtyckiego (0 m n.p.m.). Linia wybrzeża typu szkierowego, jest silnie rozwinięta, z dużą ilością małych wysepek. Lasy zajmują 69% powierzchni kraju, co stanowi najwyższy odsetek w Europie. Najdłuższa rzeka to Kemi Joki, a największe jezioro to Sajma.

Długość granic lądowych - 2628 km
- z Rosją - 1313 km
- ze Szwecją - 586 km
- z Norwegią - 729 km

[edytuj] Klimat

Południe Finlandii i środkowa jej część jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast północ (w tym Fińska Laponia) jest w zakresie umiarkowanego chłodnego. Te właśnie tereny zamieszkuje bardzo mało ludzi, przeważnie Saami.

[edytuj] Polityka

Zobacz więcej w osobnym artykule: Ustrój polityczny Finlandii.

Finlandia jest republiką pół prezydencką.

Głową państwa jest prezydent (od 2000 roku urząd ten sprawuje Tarja Halonen), wybierany przez społeczeństwo w bezpośrednich wyborach na sześcioletnią kadencję. W kompetencjach prezydenta zawiera się, między innymi, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrów. Mianuje kanclerza sprawiedliwości, przewodniczącego i członków Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także arcybiskupa i biskupów Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Posiada możliwość rozwiązania parlamentu, prawo kontroli administracji, prawo inicjatywy ustawodawczej i veta ustawodawczego. Jest również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych.

Parlament (Eduskunta) jest wybierany przez społeczeństwo na czteroletnią kadencję i liczy 200 osób.

Rząd (Rada Państwa)

Konstytucja

Do 1 marca 2000 roku w skład konstytucji wchodziło pięć ustaw konstytucyjnych:

Akt o Formie Rządu (1919)
Akt o prawie parlamentu do badania zgodności z prawem czynności urzędowych Rady Państwa, Kanclerza Sprawiedliwości i Ombudsmana (1922)
Akt o Parlamencie (1928)
Akt o Trybunale Stanu (1922)
Akt o Samorządzie Wysp Alandzkich (1951)

1 marca 2000 roku weszła w życie nowa konstytucja, zaakceptowana przez Eduskuntę wymaganą większością 2/3 głosów dwukrotnie w 1999 roku (zmiana konstytucji musi zostać uchwalona i potwierdzona przez nowo wybrany parlament).

Partie polityczne

[edytuj] Gospodarka

Kraj przemysłowo-rolniczy. Wydobywa się rudy miedzi, cynku, żelaza, chromu i niklu. Podstawowe gałęzie przemysłu, to przemysł:

drzewny i celulozowo-papierniczy
metalowy
maszynowy
hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych.

Rolnictwo to przede wszystkim:

hodowla bydła typu mlecznego, a na północy reniferów
leśnictwo (zob. lasy Finlandii).

[edytuj] Podział administracyjny

	prowincja (lääni)	nazwa fińska	stolica	powierz- chnia w km²	ludność (2003)
1	Finlandia Południowa	Etelä - Suomen lääni	Hämeenlinna	34 378	2 116 914
2	Finlandia Zachodnia	Länsi - Suomen lääni	Turku	74 185	1 848 269
3	Finlandia Wschodnia	Itä - Suomen lääni	Mikkeli	48 726	582 781
4	Oulu	Oulun lääni	Oulu	98 946	458 504
5	Laponia	Lapin lääni	Rovaniemi	57 000	186 917
6	Wyspy Alandzkie	Ahvenanmaa maakunta	Mariehamn	6 784	26 000

Ma charakter dwustopniowy. Finlandia podzielona jest na 6 prowincji (na czele każdej stoi gubernator wyznaczany przez prezydenta) i 455 gmin.

Zobacz więcej: Podział administracyjny Finlandii

[edytuj] Historia

Jezioro na przedmieściach Lahti (białe noce)

Autostrada Arktyczna w Laponii

Helsinki - luterańska katedra i plac senacki

Pierwsze plemiona przybyłe z południa zasiedliły Finlandię około 9000 roku p.n.e. Północ została zasiedlona znacznie później przez Pralapończyków. Około 4000 roku p.n.e. rozwinęły się kultury wypalające i używające ceramiki. Z terenów nadbałtyckich zaczęły napływać ludy uprawiające ziemię. Ich potomkami są dzisiejsi Finowie. W III tysiącleciu p.n.e. zaczął się rozwijać handel ze Szwecją. Do użytku weszły łodzie żaglowe. Około 1800 roku p.n.e. rozpoczęła się w Finlandii epoka brązu. Znaleziska archeologiczne dowodzą, że istniała wtedy rozwinięta kultura nazwana Kiukainen. Z tego okresu wywodzą się pierwsze warowne osady. Około 500 roku p.n.e. zaczęła się epoka żelaza. Na początku I tysiąclecia n.e. na teren Finlandii przybyły plemiona współczesnych Finów. Nowo przybyła ludność wymieszała się z miejscową i zaczęła wypierać Saamów ,którzy zamieszkiwali Laponię i Kainuu od prehistorii, na północ.

W VII-VIII wieku znów zaczął się rozwijać intensywny handel, któremu nie zagrozili wikingowie. Ok. 750 roku założono miasto Ładoga (Vanha Laatokka) i rozpoczęli handel z Waregami. W IX wieku na terenie kraju powstały 3 księstwa: Varsinais-Suomi (Finlandia właściwa) na południu, Hame na pojezierzu i Karjala (Karelia) na wschodzie. Wszystkie fińskie plemiona w Estonii, Karelii i na Łotwie współdziałały ze sobą, ale nie utworzyły jednego organizmu państwowego. W XI wieku Wyspy Ahvenanmaa (Wyspy Alandzkie) przyjęły chrześcijaństwo. Tam powstały pierwsze kościoły romańskie. Zarówno Księstwo Nowogrodzkie, jak i Szwecja chciały uczynić Finlandię swoją sferą wpływów. W 1154 Eryk IX, król Szwecji podjął wyprawę w celu schrystianizowania Finlandii. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W następnych latach Szwedzi stopniowo chrystianizowali kraj. Z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o mieście Turku (Åbo), które od początku średniowiecza było stolicą. Lokalnym arystokratom nadano prawa szlacheckie. W XII i XIII wieku dochodziło do wielu wojen ze Szwecją, Finlandia ostatecznie utraciła niepodległość w 1249 roku. W 1284 roku kraj został nazwany Księstwem Finlandii.

Na wschodzie Finlandię próbowało podbić Księstwo Nowogrodu. Ostatecznie granice wyznaczono w 1323 roku traktatem w Pahkinasaari, na mocy którego większość kraju znalazła pod panowaniem Szwecji. W 1362 roku król Haakon nadał Finom prawo udziału w wyborze szwedzkiego króla. Dwa lata później na tronie Szwecji zasiadł Albrecht Meklemburski, który ograniczył prawa Finów narzucając m.in. pańszczyznę. Po 10 latach zamieszek i powstań Albrecht został zdetronizowany, a nowy król Grip był zmuszony przywrócić Finom dawne prawa. W 1397 roku Szwecja, Norwegia i Dania podpisały unię kalmarską, która obowiązywała do 1523 roku.

XV wiek był okresem względnego pokoju. Stan ten zmienił się pod koniec wieku, kiedy Księstwo Moskiewskie podbiło Nowogród. W 1495 roku słabiej uzbrojone oddziały fińskie pokonały armię rosyjską pod Viipuri (Wyborg), co uznano za cud.

XVI wiek uznaje się za najlepszy okres dziejów Finlandii. Miasta rozwijały się dzięki handlowi. W 1527 roku w wyniku reformacji kraj przeszedł na protestantyzm, co obyło się bez rozlewu krwi. W tym okresie zaczęło się rozwijać fińskie piśmiennictwo. Przetłumaczono Biblię, najpierw na język szwedzki (w 1526), później na fiński (w 1548). W 1556 roku podniesiono kraj do rangi wielkiego księstwa. Pierwszym Wielkim Księciem Finlandii został przyszły król Szwecji Jan III Waza. Był przez Finów bardzo lubiany, ponieważ mówił po fińsku i był zwolennikiem niezależność Finlandii, czym zaniepokojony był parlament szwedzki. Gdy w 1562 roku książę zaatakował Inflanty, szwedzki parlament skazał go na śmierć - został jednak ułaskawiony. Pogranicze fińsko-rosyjskie od wieków stanowiło teren walk z Rosjanami. W 1555 doszło do bitwy pod Joutselka, w której wojska fińskie zwyciężyły Rosjan dzięki znajomości terenu i zastosowaniu nart. W 1570 rozpoczęła się nowa trwająca 25 lat wojna z Rosją, zwana "czasem długiego gniewu". Co dziesiąty mieszkaniec Finlandii mający od 15 do 50 lat został wtedy powołany do wojska. Długotrwałe działania wojenne zahamowały rozwój fińskiej gospodarki. W 1595 roku podpisano pokój w Tayssina, na mocy którego przyznano Szwecji (bezpośrednio Finlandii) prowincję Kainuu na północnym wschodzie. Pod koniec XVI wieku na wskutek pogorszenia się sytuacji w kraju, wybuchały bunty i powstania przeciwko Szwedom i Rosjanom.

W 1617 roku Karjala (Karelia) została przyłączona do Szwecji. Na początku XVII wieku w kraju nadal panowała stagnacja gospodarcza, a szlachta emigrowała do Szwecji. Następował spadek znaczenia fińskich miast, z wyjątkiem stołecznego Turku. Sytuacja pogarszała się aż do czasu, kiedy Per Brahe pełnił funkcję gubernatora (1637 - 1654). Założył on wiele szkół i uniwersytet (1640), nastąpiła znaczna poprawa sytuacji gospodarczej. W 1696 roku wybuchła zaraza. Fakt, że Szwecja nie udzieliła Finlandii żadnej pomocy, obudził w Finach poczucie odrębności.

W 1700 roku Daniel Juslenius opublikował dzieło Aboa Vetus Et Nova, w którym pisał o konieczności oderwania się od Szwecji. W latach 1700-1721 trwała III wojna północna, zwana "wielkim gniewem". W ostatnich 8 latach wojny Finlandia znajdowała się pod okupacją rosyjską. W 1721 roku podpisano traktat w Uusikaupunki, na mocy którego Karjala wracała do Rosji. Nieudolność wojsk szwedzkich wywoływała niezadowolenie wśród Finów. W 1743 roku Szwecja utraciła dalsze ziemie na rzecz Rosji. Okres tzw. "mniejszego gniewu" zakończył pokój podpisany w Turku. W XVIII wieku niezadowolenie potęgowało usunięcie języka fińskiego z administracji i szkolnictwa.

Helsinki

W 1807 roku Rosjanie ponownie zaatakowali Finlandię. Szwecja ostatecznie utraciła ten kraj na rzecz Rosji po podpisaniu pokoju w Hamina w 1809 roku. Rosjanie przyłączyli Wielkie Księstwo Finlandii do swojego imperium i nadali mu pełną autonomię. Dla Rosji kraj ten miał duże znaczenie strategiczne. W 1812 roku przeniesiono stolicę z Turku do Helsinek. W 1828 roku w nowej stolicy założono uniwersytet. W następnych latach zaczęto zwoływać fiński parlament zwany Eduskunta. W 1835 roku wydano epos narodowy Kalevala, którego autorem jest Elias Lönnrot. Od tego czasu wytworzyły się w kraju dwie grupy: fennomanów i svennomanów. Przywódcą fennomanów został Wilhelm Snelmann. W 1858 wprowadzono fiński jako język urzędowy na terenach gdzie przeważała ludność mówiąca tym językiem, czyli prawie w całym kraju. W 1860 roku wprowadzono markę fińską jako walutę narodową. Wkrótce jednak nastąpił wzrost ucisku ze strony władz rosyjskich. W 1881 w ramach rusyfikacji wprowadzono język rosyjski jako jedyny język urzędowy w wielkim księstwie.

Finowie chcieli uzyskać pełną niepodległość. W 1899 roku Jean Sibelius skomponował utwór Finlandia, który poważnie zaniepokoił władze rosyjskie. Car Mikołaj II rozpoczął rusyfikację kraju i odebrał mu autonomię. Spowodowało to duże zaburzenia w kraju, częste strajki i zamieszki. W 1905 Rosja musiała przywrócić Finlandii autonomię. W 1910 roku w Tampere Lenin po raz pierwszy spotkał się ze Stalinem. W 1912 roku car Mikołaj II pozwolił Rosjanom na osiedlanie się w Finlandii i nadał im status równy rdzennej ludności. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Kraj znalazł się pod okupacją niemiecką, z obietnicą całkowitej autonomii. Wreszcie 6 grudnia 1917 roku Finlandia proklamowała niepodległość.

Pierwszy prezydent został wybrany dwa lata później. Był nim Kaarlo Juho Stahlberg. W 1920 roku Finlandia zajęła port w Petsamo (ros. Pieczenga), uzyskując w ten sposób dostęp do Morza Arktycznego. W 1921 roku ustalono status wysp Ahvenanmaa (Wyspy Alandzkie). Miały one uzyskać szeroką autonomię. W latach 20. fińska gospodarka rozwijała się dobrze. W 1929 roku na świecie zaczął się wielki kryzys. Nie ominął on również Finlandii, chociaż jego skutki nie były tak dotkliwe jak w innych krajach. W latach 30. powstał ruch Lappowców (od fińskiej miejscowości Lappo).

W 1939 roku w listopadzie Armia Czerwona zaatakowała Karelię, rozpoczynając wojnę zimową 1939-1940). Stalina zaskoczył zacięty opór stawiany przez znacznie słabszych Finów, jednak w marcu 1940 Finlandia poprosiła o pokój. Utraciła 36 000 km² (10%) swoich ziem bogatych w surowce naturalne, kraj jednak zachował niepodległość. W 1941 roku wojska fińskie sprzymierzone z Hitlerem odbiły Karelię i posunęły się znacznie w głąb ZSRR (w Finlandii tzw. wojna kontynuacyjna), jednak marszałek Mannerheim był sceptyczny co do dalszej walki. W 1944 Finlandia była zmuszona do kapitulacji i przystąpienia do wojny po stronie ZSRR przeciwko Niemcom (tzw. wojna lapońska).

Po II wojnie światowej prezydentem został Carl Gustaf Mannerheim (głównodowodzący armią fińską w trakcie wojen z ZSRR), a po 1946 - Juho Kusti Paasikivi. W 1952 roku odbyły się igrzyska olimpijskie w Helsinkach. Po utracie Karjali i Petsamo, głównym partnerem gospodarczym Finlandii został ZSRR. Kraj pozostał jednak politycznie niezależny od władz w Moskwie (stąd pochodzi pojęcie "finlandyzacja").

W 1975 roku podpisano w Helsinkach traktat KBWE. W latach 70. rozsądna polityka Urho Kekkonena sprzyjała rozwojowi gospodarki.

W 1991 na skutek rozpadu ZSRR rozpoczął się trwający kilka lat kryzys gospodarczy. Bezrobocie wzrosło do 18%. Pod koniec lat 90. sytuacja się poprawiła. W 1995 roku Finlandia przystąpiła do Unii Europejskiej. W 2000 prezydentem Finlandii została Tarja Halonen. Wtedy przyjęto też nową konstytucję. W 1998 Finlandia przystąpiła do strefy euro w 2002 przyjmując nową walutę. Obecnie jest jednym z najbogatszych państw świata.