Vitez (BiH)

Izvor: Wikipedija

Vitez

Slika:Vitez (grb).png
Entitet	Federacija Bosne i Hercegovine
Županija	Srednjobosanska
Sjedište	Vitez
Načelnik	Vlado Alilović površina = ?
Površina	{{{površina}}} km²
Stanovništvo  - Ukupno  - Gustoća	27.859 (1991.) ?/km²

Vitez je grad i općina u srednjoj Bosni, u Bosni i Hercegovini.

Sadržaj 1 Zemljopis 1.1 Klima 2 Stanovništvo 3 Naseljena mjesta 4 Povijest 5 Gospodarstvo 6 Slavni ljudi 7 Spomenici i znamenitosti 8 Obrazovanje 9 Kultura 10 Sport 11 Vanjske poveznice

[uredi] Zemljopis

Općina Vitez je prostor koji se proteže u geografskom središtu Bosne i Hercegovine. Vitez je smješten u centralnom dijelu doline rijeke Lašve, koja se proteže od jugoistočnih padina planine Vlašić do Busovače. Ova se dolina formirala na 390-480 m nadmorske visine. Od sutjeske Lašve poslije Travnika, pa do sutjeske prije Kaonika, Lašvansko polje dugo je oko 17 km, a širina mu je različita i iznosi prosječno 3 km. Vitez je udaljen od Sarajeva 70 km, a od Zenice 12 km. Najniže naseljeno mjesto, i to uže gradsko područje, nalazi se na nadmorskoj visini od 415 metara, a najviše viteško naselje, selo Zaselje, nalazi se na 700 metara nadmorske visine.

[uredi] Klima

Klima je izrazito kontinentalna. Temperatura se zimi spušta i do -28 stupnjeva Celzijevih, a ljeti dostiže i do +36 stupnjeva Celzijevih.

[uredi] Stanovništvo

Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, općina Vitez imala je 27.859 stanovnika, raspoređenih u 34 naselja.

Nacionalni sastav:

• Hrvati - 12.675 (45,49%)
• Muslimani - Bošnjaci - 11.514 (41,32%)
• Srbi - 1.501 (5,38%)
• Jugoslaveni - 1.377 (4,94%)
• ostali - 792 (2,87%)

Nacionalni sastav 1971. godine, bio je sljedeći:

ukupno: 20.628

• Hrvati - 10.196 (49,42%)
• Muslimani - 8.527 (41,33%)
• Srbi - 1.502 (7,28%)
• Jugoslaveni - 178 (0,86%)
• ostali - 225 (1,11%)

Grad Vitez, 1991.

ukupno: 7.200

• Bošnjaci - 2.647 (36,76)
• Hrvati - 2.607 (36,20)
• Srbi - 741 (10,29)
• Jugoslaveni - 937 (13,01)
• ostali, neopredijeljeni i nepoznato - 268 (3,74)

[uredi] Naseljena mjesta

Ahmići, Bila, Brdo, Bukve, Divjak, Donja Večeriska, Dubravica, Gaćice, Gornja Večeriska, Jardol, Kratine, Krčevine, Krtine, Krušćica, Lupac, Ljubić, Mali Mošunj, Nadioci, Pirići, Počulica, Preočica, Prnjavor, Putkovići, Rijeka, Sadovače, Sivrino Selo, Šantići, Tolovići, Veliki Mošunj, Vitez, Vraniska, Vrhovine, Zabilje i Zaselje.

[uredi] Povijest

Vitez kao grad nastaje poslije Drugog svjetskog rata, kad ovo naselje doživljava svoj puni procvat. No, susret s povješću viteškog kraja započeo je davno već u mlađem kamenom dobu (neolitu). Prva naselja iz ovog perioda pripadala su poznatoj butmirskoj kulturnoj grupi, dok su arheološkim ispitivanjima pronađena i naselja iz brončanog doba.

S Ilirima kao autohtonim stanovništvom, te s Rimljanima koji početkom naše ere osvajaju balkanske prostore i viteški, odn. lašvanski kraj, ulazi u povijesni period i pod višestoljetni utjecaj rimske antičke civilizacije. Po sačuvanim ostacima vidi se da je ovaj kraj u antičko doba bio dobro naseljen i da već tada možemo računati s nastankom prvih gradskih naselja na ovom prostoru.

U velikoj seobi naroda od 4.-7- stoljeća u ove krajeve doseljavaju se i Slaveni, no iz ranih stoljeća njihovog boravka ovdje nemamo nikakvih svjedočanstava osim po koji komad zemljane posude, nađen na ilirskim ili rimskim kućištima. U pisanim se povijesnim spomenicima župa Lašva spominje za vlasti bana Mateja Ninoslava (1232.-1250.) i to u jednoj povelji ugarsko-hrvatskog kralja Bele IV. od 20. travnja 1244. godine.

U vrijeme bana Stjepana Kotromanića izvršen je popis samostalne bosanske vikarije koja se tada dijelila na 7 okruga i tom prilikom se u bosanskom okrugu navode franjevački samostani u Sutjeskoj, Visokom, Olovu i Lašvi. U svojoj povelji od 12. ožujka 1380. godine kralj Tvrtko I. daruje knezu Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću naslov velikog vojvode i uz to tri sela u župi Lašva: Trebušu, Lupnicu i Bilu.

Godine 1463. srednjovjekovna bosanska država pala je pod tursku vlast. Gine i posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević, te započinje prihvaćanje islama jednoga dijela kršćanskog stanovništva. Turski putopisac Evlija Čelebija tri puta spominje Vitez kao kasabu, ali ne daje nikakve druge podatke. U tadašnjoj nahiji Lašve 1528. godine spominje se Mošunj, Preočica, Zaselje, a Večeriska se spominje još 1469. godine. Polovicom 17. stoljeća postojala je i redovita pošta Travnik-Carigrad, pa je u Vitezu pored hanova morala postojati i poštanska postaja za izmjenu brzih tatarskih konja. Prema opisu austrijskog časnika Božića iz 1785. godine hanovi su se nalazili u Vitezu i Biloj, a za Vitez je rakao da ima 18 kuća. Početkom 19. stoljeća Ivan Franjo Jukić naziva Vitez čas selom, čas varošicom.

Od davnina je poznato da je područje Viteza bilo naseljeno, a iskopinama je dokazano da je prostor šireg područja Viteza naseljen još od mladjeg kamenog doba. Tako da su prva naselja u okolini pripadala butmirskoj civilizaciji, a mnogim predmetima iskopanim je pokazano da je kraj bio naseljen i kasnije tokom bronzanog doba. Jadan od najpoznatijih predmeta nadjenih u Velikom Mošunju, je i bronzani mač vrhunske izrade. Veliki broj tih eksponata je danas u muzejima. Prvi prastanovnici ovih krajeva su bili Iliri, ali propadanjem njihove države i zauzimanjem od strane Rima, oni su se asimilirani tako da danas prostor Balkana naseljavaju jedino Albanci koji su Ilirsko pleme. Dolaskom Rimske civilizacije dolazi do izgradnje prvih gradskih naselja u ovom kraju. Dolinom Lašve su vijekovima prolazili karavani, vojske, misionari, itd. Na Castoriusovoj Tabuli Peutingeriani, ucrtane su karavanske rute od kojih jedna, značajna prolazi Lašvanskom dolinom, i spaja se na magistalu od Panonije na sjeveru do Aegnatia na jugu. i tokom kasnijeg Rimskog perioda ovuda je prolazila rimska cesta koja je spajala primorje sa rudarskim područjima u unutrašnjosti. Jedno od poznatih rimskih raskrsća je centralno gradsko naselje zvano Bistua Nova, koje je bilo locirano na području današnje Zenice, mada postoje teorije da je, zbog količine i značaja iskopina u okolini, Bistua Nova bila locirana u današnjem Mošunju. Ali je sigurno da je neko značajno rimsko naselje bilo locirano na ovom području. Najznačajnije iskopine su pronadjene na području Malog i Velikog Mošunja, a pronadjeni eksponati se odlikuju visokim umijećem izrade, kovanja i livljena, željeza i bronze. U nizim dijelovima doline pronadjeno je i mnoštvo nadgrobnih spomenika, temelji ruševina, novca, rimskih grobnica i starokršćanske bazilike. Po iskopinama iz srednjeg vijeka značajni ostaci su pronadjeni i u Zabilju, Počulici, Kremeniku, Gačicama, Večeriskoj, Preočici, itd. Iskopinama na području nekadašnje željezničke stanice je pronadena ploča koja pokazuje keltskog boga Sokola, što i ovdje pokazuje prisustvo prastanovnika Balkana-Kelta. Tokom velike seobe naroda u Evropi, prouzrokovan propašću Rimskog carstva, na ovo područje se naseljavaju i Sloveni koji su tu doselili sa područja današnje Poljske i Ukrajine, i tu organizuju prve svoje države ali i primaju kulturu pa i običaje prastanovnika. U ranim pisanim spomenicima iz perioda bana Mateja Ninoslava (1232-1250) spominje se i župa Lašva. U vrijeme bosanskog bana Stjepana Kotromanića, izvršen je popis samostalne bosanske vikarije koja je imala 7 okruga. U vrijeme srednjovjekovne Bosne na području Viteza se nalazio i utvrdjeni grad Škaf ili Bosnić. O boravku Starih Slovena na ovom području nema puno spomenilka, ali se zna da je zbog blizine Zenice (Bilinog polja) ovaj teritorij bio i dalje od značaja prvenstveno kao mjesto na koridorima. Na Bilinom polju je poznati bosanski vladar Kulin Ban (8. april 1203) ostavio povelju, koja je najstariji pisani dokument od svih južnoslovenskih država, pisan vrstom ćirilice bosančicom, koja je poznata kao "rodni list bosanske državnosti" u kojoj se spominju granice Bosne da idu od Drine do Save na sjeveru, pa do Une na zapadu i sl. U njegovoj povelji su definisane granice Bosne i, isto tako, navodi se da Bosna ima svoga vladara, prijestolje, odnosno svoju vlast i da je to jedna uređena zemlja. Kulin Ban je vladao Bosnom (državom Bošnjana) od 1180. godine do 1204. godine. Sa izuzetkom jednog vojnog pohoda kojeg je protiv Vizantije vodio 1183., Bosna je njegovu vladavinu provela u miru. Kulina je naslijedio stariji sin Stjepan (1204-32.) koji je zbačen jer je htio uvesti katoličanstvo u Bosnu. Pred kraj njegove vladavine dolazi inkvizicija u Bosnu. Tih godina u Vitezu radi sud za istraživanje hereze i tada biva spaljeno nekoliko desetina bosanskih krstjana. Revolt naroda zbog spavljivanja uzrokuje zbacivanje Stjepana, a poslije njega je izabran za bana njegov rodjak (postoje naznake da je on rodjeni brat Stjepanov). Zna se da je viteški kraj bio u sastavu Bosanske države sve do pada Bosne pod Tursku vlast 1463. Ovo je period za koji se veže nastanak imena Vitez. Navodno je jedan od vitezova bosanskog kraljevstva u borbi u Lašvanskoj dolini poginuo ali ga je njegov konj nosio sve dok nije pao negdje na području današnjeg Viteza. Tako da su stanovnici okolnih mjesta to mjesto prozvali Vitez. Legendi je, naravno, mnogo više. Zna se da je prvo naselje u području gradske zone Viteza formirano oko džamije u Vitezu koja je podignuta 1590. Znajući da se džamije grade uglavnom u naseljenim mjestima, logično je da je naselje postojalo i ranije. Za ovaj period se takodje vežu odredjene legende po kojim jedna kaže da je na tom terenu vldao neki vitez Šaran čiji su se sinovi razdijelili, jedan je otišao na djedovinu u Večerisku (od njih potiču veliko i najstarije bratstvo Šarići-katolici) a drugi je prešao na Islam, a njegovo imanje su po ženskoj liniji naslijedili Kulenovići, Idrizbegovići, Bengiri, Zukani i Sadibašići. Turski putopisac Evlija Ćelebi spominje Vitez tri puta kao kasabu, ali bez nekih preciznijih podataka. U tadašnjoj Lašvanskoj nahiji 1528. se spominju i Mošunj, Preočica, Zaselje i Večeriska. Po putopisu austrijskog oficira Božića 1785., Vitez je imao 18 kuća, džamiju, i han. U knjizi “Ilhamijin Put u Smrt” (Abdul-Vehab Zepčevi-Ilhamija (1773-1821)) se spominje Vitez “…Kad odmače od Viteza, Ilhamija zastade i opet se osvrnu. Izmedju zelenih krošanja drveća provirivali su krovovi kuća, a medju njima, poput kvočke medju pilićima dizala se džamija sa svojom tubastom drvenom munarom. …” Početkom 19. stoljeća fra. Ivan Franjo Jukić Vitez nazivao čas selom čas varošicom. Vitez se spominje i prilikom pobune Husein-kapetana Gradaščevića kad je u prvom većem sukobu sa vojskom velikog vezira, 18. jula 1831. kod Kačanika na Kosovu, Husein-kapetan Gradaščević je izvojevao veliku pobjedu, pa su ga ostali ajani potom proglasili za bosanskog vezira, u kuli Hadži Mujage Zlatara (Zlatarevića) u selu Zabilju kod Viteza.

Poslije višestoljetne turske vladavine, 1878. Bosna i Hercegovina, a tako i Vitez ulaze u sastav Austro-Ugarske, prvo kao okupirani teritorij da bi Austro-Ugarska izvšila potpunu aneksiju 1908. godine. Bosna se zadržala u sastavu Austro-Ugarske sve do kraja I svjetskog rata 1918. Tokom ovih nekoliko decenija u Bosni su izvršene mnoge korjenite promjene, kako političke tako i ekonomske. Medjutim kao i za turskog vremena, s ciljem eksploatacije bogatstava ovog kraja. Tako su za relativno kratko vrijeme izgradjene nove ceste, željeznice, rudnici, pilane, i slično. Još ranije, 1866 u Sarajevu je osnovana “kompanija za prevoz i robe i putnika”, a u Vitezu, na Željezničkoj Stanici je bio jedan od punktova. Tu je takodje izgraden han i škola, a tim se i centar preselio iz Starog Viteza na to mjesto. Kompanija je brzo propala a na tom je nova, austrijska vlast izgradila željezničku stanicu. Na ovom mjestu je izgradjeno i prvo preduzeće za mehaničku preradu drveta od strane Guido-a Rütgers-a. To je period početka nastanka grada Viteza, koji je 1879. imao 510 stanovnika. I druga preduzeća za eksploataciju drveta su nastavila da se otvaraju, i sva su bila u vlasništvu stranaca. Ovaj period je takodjer donio i priliv radne snage iz drugih dijelova carevine, iz Sovenije, Hrvatske, Češke, Madjarske, Švicarske,…. Nakon kraja I svjetskog rata, nastankom kraljevine, prvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije Jugoslavije, došlo je do male stagnacije u razvitku ovog kraja a djelatnosti su uglavnom bile, poljoprivreda, stočarstvo, trgovina i zantstvo. U tom periodu je u Vitezu imalo 23 trgovačke i 30 zanatskih radnji. Osim malog razvitka Impregancije nije bilo značajnih ekonomskih pomaka. U periodu II svjetskog rata (1941-1945) u ukviru NDH je formirana opština Vitez, a samo područje je bilo poprište teških borbi izmedju Njemačkih, Domobransko-ustaških i partizanskih snaga. U ovom periodu je u Kruščici formiran, zapravo obnovljen koncentracioni logor “Crna kuća” u kojem se desetine, mahom Srba i komunista, ubijeni.Logor je zapravo otvoren za vrijeme Kraljevine Jugoslavije i po nekim izvorima jedan od poznatijih zatvorenika je bio hrvatski knjizevnik Mile Budak.U ovom periodu je postojalo političko jedinstvo predstavnika Bošnjaka i Hravata, doduše u okviru profašističke Nezavise Države Hrvatske. 20. Oktobra 1944 područje Viteza biva oslobodjeno od strane partizanskih snaga. Osnivaju se narodni organi vlasti koji daju više slobode lokalnom stanovništvu, ali i kad dolazi do incidenata u kojima su i neki nevini Hrvati i Bošnjaci stradali zbog osvete i u montiranim procesima. Opština Vitez biva organizovana kao srez sa vise mjesnih odbora. Period nove vlasti obilježio je i snažniji industrijski razvoj, mnogo više se ulagalo u kulturu, obrazovanja, opismenjavanje, i sl. To je ujedno i najznačajniji period u nastanku Viteza onakvog kakvog a mnogi pamte. Za relativno kratko vrijeme Vitez je postao jedan od regionalnih industrijskih centara, broj stanovnika se utrostručio, a stanovništvo Viteza uživalo je jedan od najviših životnih standarda u bivšoj SFRJ. Razvoj opštine Vitez u okviru Jogoslavije, vezan je za hemijsku industriju. 1950. godine vlada FNRJ osniva preduzeće “202” kasnije preimenovano u “Slobodan Princip Seljo” U pogonima ovog preduzeća se proizvodili su se namjenski proizvodi, raketni baruti, eksplozivi, sintetička sredstva, PVC, itd. Razvoj industrije je bio jako dinamičan a Vitez je za kratko vrijeme postao moderan grad, sa novoizgradjenim školama, cestama, rasvjetom, sportskim i kulturnim klubovima i adekvatnim terenima, udruženjima,kino dvoranom, bazenom, robnom kućom i nizom trgovina, hotelima, ali i sa snažnijim razvojem turizma (Zabrdje, Kruščica). Poznato je da je festival pjevača amatera “Lašva” bio cijenjen i van granica Bosne i Hercegovine. Za ovaj period istorije Viteza se može reći da je bio najuspješniji i najprosperitetniji i mnogi ga se sa nostalginom sjećaju. Danas, nakon ratnih dešavanja 90-ih, Vitez se i dalje ekonomski razvija, ali je primjetna dominacija trgovine i ugostiteljstva, što donosi propseritet samo užem krugu ljudi i guši privatnu inicijativu, što je ipak svjetski trend izazvan globalizacijim. Zbog toga , ali i uslijed velikog stradanja i oštećenja, mrtvom privredom, neposredno nakon rata je veliki broj Vitežana odlučio da zauvijek napusti svoj kraj. Danas,Vitežanižive na svim kontinentima i u velikom broju. Najveći dio njih su radno sposobni i dobro obrazovani mladi ljudi.

[uredi] Gospodarstvo

Nakon Drugog svetskog rata i uspostave nove vlasti na području općine djeluju poduzeća drvne industrije, industrije građevinskog materijala i šumarstva, dok veliki dio stanovništva živi od poljoprivrede, odn. stočarstva. Tvornica za impregnaciju drveta u Vitezu je dugo vremena radila u sastavu državnih željeznica. Od 1952. godine poslovala je kao samostalna privredna organizacija, a od 1962. godine poduzeće "Impregnacija" posluje u sastavu ŠIP Sebešić kao jedan od pogona za preradu drveta. Obuhvaća postrojenja za impregnaciju drveta kapaciteta oko 36.000 m³ i pilanu kapaciteta do 50.000 m3 drveta godišnje.

Razvoj Viteza u periodu socijalističke Jugoslavije vezan je uz kemijsku industriju. Naime, 3. srpnja 1950. godine, rješenjem predsjednika Vlade FNRJ osnovano je u Vitezu poduzeće "202", koje je kasnije dobilo naziv Poduzeće kemijske industrije "Slobodan Princip Seljo". U pogonima ovoga poduzeća proizvode se namjenski proizvodi, raketni baruti, flegmatizatori, antifriz, zatim privredni eksplozivi i štapin, a formira se i treća proizvodna jedinica ("Sintevit") čiji su proizvodni programi PVC-granulati, ekstruzija i prerada od PVC materijala, izrada ambalaže i ostalih proizvoda od visokotlačnog polietilena, ploča od termoplasta i sl. Ovo poduzeće danas egzistira jedinstveno i pod nazivom Poslovni sustav "Vitezit".

Svakako, kad se govori o gospodarstvu Viteza, neophodno je spomenuti i privatna poduzeća koja se pojavljuju koncem osamdesetih godina. Među tim poduzećima najbrži razvoj bilježi PP "Rajković" koje prerasta u danas poznatu i renomiranu tvrtku "Economic" d.o.o. Vitez. Među privatnim poduzećima veliki značaj ima i građevinsko poduzeće "Horizont" vlasnika Mirka Bobaša.

Poduzeće "FIS" izrasta iz caffe bara "FIS" i videoteke istoga imena. Ovo je poduzeće jedno od najpoznatijih u prometu roba široke potrošnje, a vlasnik Pero Gudelj poznati je Viteški poduzetnik i čovjek koji je bio među prvim vlasnicima kablovske televizije u bivšoj Jugoslaviji. Značajno je spomenuti i poduzeće "Mlakić" koje se bavi proizvodnjom građevinske stolarije i prometom stolarskih okova.

[uredi] Slavni ljudi

• Pero Gudelj (poznati privrednik, vlasnik FIS-a)
• Senad od Bosne, Senna M (poznati muzicar i muzicki producent)
• [Zlatan Bajramovic] (poznati fudbaler BH reprezentacije i FC Salke 04)
• Anto Rajkovic (bivsi fudbalski reprezentativac SFRJ, trener)
• Suad Salkic (dvostruki ukupni pobjednik kviza "Brojke i Slova")
• [Sasa Skenderija] (poznati pjesnik, zivi u SAD)
• Tarik Hodzic (prvi BH predstavnik na Olimpijadi u Atlanti 1996.)
• Ankica Oprešnik slikar, grafičar, rođena u Vitezu, živjela u Novom Sadu

[uredi] Spomenici i znamenitosti

Sveta gora Kalvarija

[uredi] Obrazovanje

[uredi] Kultura

• Vokalna skupina Viteški Akordi
• Rock grupa Concept
• Udruga mladih Enter (www.vitez.info)
• Hip-Hop grupa Stuff & Crack

[uredi] Sport

• NK Vitez Fis
• HKK Vitez Paladij
• STK Vitez
• KK Vitez

[uredi] Vanjske poveznice

• vitez.info
• Vitezani Sjeverne Amerike