Vitez (grad)
Sa Wikipedije, slobodne enciklopedije
|
|||
 |
|||
| Općina | Vitez | ||
| Središte općine | Vitez | ||
| Površina | ? km² | ||
| Stanovništvo - Ukupno - Gustoća |
27.728 /km² |
||
| Načelnik | Vlado Alilović | ||
Vitez je grad i općina koja se nalazi u Srednjobosanskom kantonu u centralnom dijelu doline rijeke Lašve.
Sadržaj |
[uredi] Historija
Područje Viteza je bilo naseljeno od davnina, a iskopinama je dokazano da je prostor šireg područja Viteza naseljen još od mlađeg kamenog doba. Prva naselja u okolini su pripadala Butmirskoj kulturi, a iskopavanjima je utvrđeno da je taj kraj bio naseljen i kasnije tokom bronzanog doba. Jadan od najpoznatijih predmeta nađenih u Velikom Mošunju, je i bronzani mač vrhunske izrade. Veliki broj tih eksponata je danas u muzejima. Prvi prastanovnici ovih krajeva su bili Iliri.
[uredi] Rimsko doba
Dolaskom Rimljana dolazi do izgradnje prvih gradskih naselja u ovom kraju. Dolinom Lašve su vijekovima prolazili karavani, vojske, misionari itd. Na Castoriusovoj Tabuli Peutingeriani, ucrtane su karavanske rute od kojih jedna, značajna prolazi Lašvanskom dolinom i spaja se na magistralu od Panonije na sjeveru do Aegnatia na jugu. Tokom kasnijeg Rimskog perioda ovuda je prolazila rimska cesta koja je spajala primorje sa rudarskim područjima u unutrašnjosti. Jedno od poznatih rimskih raskršća je centralno gradsko naselje zvano Bistua Nova, koje je bilo locirano na području današnje Zenice, mada postoje teorije da je zbog količine i značaja iskopina u okolini, Bistua Nova bila locirana u današnjem Mošunju. Ali je sigurno da je neko značajno rimsko naselje bilo locirano na ovom području. Najznačajnije iskopine su pronađene na području Malog i Velikog Mošunja, a pronađeni eksponati se odlikuju visokim umijećem izrade, kovanja i livljenja željeza i bronze. U nižim dijelovima doline pronađeno je i mnoštvo nadgrobnih spomenika, temelji ruševina, novca, rimskih grobnica i starokršćanske bazilike. Po iskopinama iz srednjeg vijeka značajni ostaci su pronađeni i u Zabilju, Počulici, Kremeniku, Gaćicama, Večeriskoj, Preočici itd. Na području nekadašnje željezničke stanice je pronađena ploča koja pokazuje keltskog boga Sokola, što i ovdje pokazuje prisustvo prastanovnika Balkana, Kelta.
[uredi] Doseljavanje Slavena
Tokom Velike seobe naroda u Evropi, prouzrokovane propašću Rimskog carstva, na ovom područje se naseljavaju Slaveni koji su tu doselili sa područja današnje Poljske i Ukrajine, te organizuju prve svoje države, ali i primaju kulturu pa i običaje prastanovnika.
[uredi] Srednjovjekovna Bosna
U ranim pisanim spomenicima iz perioda bana Mateja Ninoslava (1232-1250) spominje se i župa Lašva. U vrijeme bosanskog bana Stjepana Kotromanića, izvršen je popis samostalne bosanske vikarije koja je imala sedam okruga. U vrijeme srednjovjekovne Bosne na području Viteza se nalazio i utvrđeni grad Škaf ili Bosnić. O boravku starih Slavena na ovom području nema puno spomenika, ali se zna da je zbog blizine Zenice (Bilinog polja) ovaj teritorij bio i dalje od značaja prvenstveno kao mjesto na koridorima. Pred kraj vladavine bana Stjepana (1204-1232), sina bana Kulina, dolazi inkvizicija u Bosnu. Tih godina u Vitezu radi sud za istraživanje hereze i tada biva spaljeno nekoliko desetina bosanskih krstjana. Revolt naroda zbog spaljivanja uzrokuje zbacivanje Stjepana. Viteški kraj je bio u sastavu Bosanske države sve do pada Bosne pod osmanlijsku vlast 1463.
[uredi] Osmanlijsko doba
Osmanlijsko doba je period za koji se veže nastanak imena Vitez. Navodno je jedan od vitezova Bosanskog kraljevstva u borbi u Lašvanskoj dolini poginuo, ali ga je njegov konj nosio sve dok nije pao negdje na području današnjeg Viteza. Tako da su stanovnici okolnih mjesta to mjesto prozvali Vitez. Postoji još mnogo legendi o postanku Viteza. Zna se da je prvo naselje u području gradske zone Viteza formirano oko džamije u Vitezu koja je podignuta 1590. Znajući da se džamije grade uglavnom u naseljenim mjestima, logično je da je naselje postojalo i ranije. Za ovaj period se također vežu određene legende po kojim jedna kaže da je na tom terenu vladao neki vitez Šaran čiji su se sinovi razdijelili, jedan je otišao na djedovinu u Večerisku (od njih potiče veliko i najstarije bratstvo Šarići, katolici) a drugi je prešao na islam, a njegovo imanje su po ženskoj liniji naslijedili Kulenovići, Idrizbegovići, Bengiri, Zukani i Sadibašići. Osmanlijski putopisac Evlija Čelebija spominje Vitez tri puta kao kasabu, ali bez nekih preciznijih podataka. U tadašnjoj Lašvanskoj nahiji 1528. se spominju i Mošunj, Preočica, Zaselje i Večeriska. Po putopisu austrijskog oficira Božića 1785, Vitez je imao osamnaest kuća, džamiju i han. U knjizi "Ilhamijin Put u Smrt" (Abdul-Vehab Žepčevi-Ilhamija (1773-1821)) se spominje Vitez: "…Kad odmače od Viteza, Ilhamija zastade i opet se osvrnu. Između zelenih krošanja drveća provirivali su krovovi kuća, a među njima, poput kvočke među pilićima dizala se džamija sa svojom tubastom drvenom munarom. …" Početkom 19. stoljeća Ivan Franjo Jukić je nazivao Vitez čas selom čas varošicom. Vitez se spominje i prilikom pobune Husein-kapetana Gradaščevića kad je u prvom većem sukobu sa vojskom velikog vezira, 18. jula 1831. kod Kačanika na Kosovu, Husein-kapetan Gradaščević je izvojevao veliku pobjedu, pa su ga ostali ajani potom proglasili za bosanskog vezira, u kuli Hadži Mujage Zlatara (Zlatarevića) u selu Zabilju kod Viteza.
[uredi] Austrougarsko doba
Poslije višestoljetne osmanlijske vladavine godine 1878, Bosna ulazi u sastav Austro-Ugarske, prvo kao okupirani teritorij, da bi Austro-Ugarska izvšila potpunu aneksiju 1908. godine. Za relativno kratko vrijeme izgrađene su nove ceste, željeznice, rudnici, pilane itd. Još ranije, 1866. u Sarajevu je osnovana "kompanija za prijevoz i robe i putnika", a u Vitezu, na Željezničkoj stanici je bio jedan od punktova. Tu su također izgrađeni han i škola, pa se i centar preselio iz Starog Viteza na to mjesto. Kompanija je brzo propala, a na tom je nova, austrijska vlast izgradila željezničku stanicu. Na ovom mjestu je izgrađeno i prvo preduzeće za mehaničku preradu drveta od strane Guidoa Rütgersa. To je period početka nastanka grada Viteza, koji je 1879. imao 510 stanovnika. I druga preduzeća za eksploataciju drveta su nastavila da se otvaraju i sva su bila u vlasništvu stranaca. Ovaj period je također donio i priliv radne snage iz drugih dijelova Carevine, iz Sovenije, Hrvatske, Češke, Mađarske, Švicarske itd.
[uredi] Jugoslavensko doba
Nakon Prvog svjetskog rata, nastankom Kraljevine, prvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije Jugoslavije, došlo je do male stagnacije u razvitku ovog kraja, a djelatnosti su uglavnom bile poljoprivreda, stočarstvo, trgovina i zanatstvo. U tom periodu je u Vitezu bilo 23 trgovačke i 30 zanatskih radnji. U periodu Drugog svjetskog rata u ukviru NDH je formirana općina Vitez, a samo područje je bilo poprište teških borbi između njemačkih, domobransko-ustaških i partizanskih snaga. 20. oktobra 1944. područje Viteza biva oslobođeno od strane partizanskih snaga. Osnivaju se narodni organi vlasti koji daju više slobode lokalnom stanovništvu, ali tad i dolazi do incidenata u kojima su i neki nevini Hrvati i Bošnjaci stradali zbog osvete i u montiranim procesima. Općina Vitez biva organizovana kao srez sa više mjesnih odbora.
[uredi] Period nezavisne Bosne i Hercegovine
[uredi] Geografija
Općina Vitez je prostor koji se proteže u geografskom središtu Bosne i Hercegovine. Vitez je smješten u centralnom dijelu doline rijeke Lašve, koja se proteže od jugoistočnih padina planine Vlašić do Busovače. Ova se dolina formirala na 390-480 metara nadmorske visine. Od sutjeske Lašve poslije Travnika, pa do sutjeske prije Kaonika, Lašvansko polje dugo je oko 17 km, a širina mu je različita i iznosi prosječno 3 km. Vitez je udaljen od Sarajeva 70 km, a od Zenice 12 km. Najniže naseljeno mjesto i to uže gradsko područje, nalazi se na nadmorskoj visini od 415 metara, a najviše viteško naselje, selo Zaselje, nalazi se na 700 metara nadmorske visine.
[uredi] Klima
Klima je izrazito kontinentalna. Temperatura se zimi spušta i do -28 stepeni Celzijevih, a ljeti dostiže i do 36 stepeni Celzijevih.
[uredi] Stanovništvo
Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, općina Vitez imala je 27.859 stanovnika, raspoređenih u 34 naselja. Poslije potpisivanja Daytonskog sporazuma općina Vitez, u cjelini, ušla je u sastav Federacije Bosne i Hercegovine.
[uredi] Nacionalni sastav stanovništva - općina Vitez, popis 1991.
ukupno: 27.859
- Hrvati - 12.675 (45,49%)
- Bošnjaci - 11.514 (41,32%)
- Srbi - 1.501 (5,38%)
- Jugoslaveni - 1.377 (4,94%)
- ostali, neopredijeljeni i nepoznato - 792 (2,87%)
[uredi] Nacionalni sastav stanovništva - Grad Vitez, popis 1991.
ukupno: 7.200
- Bošnjaci - 2.647 (36,76%)
- Hrvati - 2.607 (36,20%)
- Srbi - 741 (10,29%)
- Jugoslaveni - 937 (13,01%)
- ostali, neopredijeljeni i nepoznato - 268 (3,74%)
[uredi] Privreda
Nakon Drugog svetskog rata i uspostave nove vlasti na području općine djeluju poduzeća drvne industrije, industrije građevinskog materijala i šumarstva, dok veliki dio stanovništva živi od poljoprivrede odnosno stočarstva. Tvornica za impregnaciju drveta u Vitezu je dugo vremena radila u sastavu državnih željeznica. Od 1952. godine poslovala je kao samostalna privredna organizacija, a od 1962. godine poduzeće "Impregnacija" posluje u sastavu ŠIP "Sebešić" kao jedan od pogona za preradu drveta. Obuhvata postrojenja za impregnaciju drveta kapaciteta oko 36.000 m3 i pilanu kapaciteta do 50.000 m3 drveta godišnje.
Razvoj Viteza u periodu socijalističke Jugoslavije vezan je uz hemijsku industriju. Naime, 3. jula 1950. godine, rješenjem predsjednika Vlade FNRJ osnovano je u Vitezu poduzeće "202", koje je kasnije dobilo naziv Poduzeće hemijske industrije "Slobodan Princip Seljo". U pogonima ovoga poduzeća proizvode se namjenski proizvodi, raketni baruti, flegmatizatori, antifriz, zatim privredni eksplozivi i štapin, a formira se i treća proizvodna jedinica ("Sintevit") čiji su proizvodni programi PVC-granulati, ekstruzija i prerada od PVC materijala, izrada ambalaže i ostalih proizvoda od visokotlačnog polietilena, ploča od termoplasta i sl. Ovo poduzeće danas egzistira jedinstveno i pod nazivom Poslovni sustav "Vitezit".
Krajem 80-ih godina prošlog stoljeća se pojavljuju privatna preduzeća. Među njima najbrži razvoj bilježi PP "Rajković" koje prerasta u danas poznatu i renomiranu firmu "Economic" d.d. Vitez. Među privatnim poduzećima veliki značaj ima i građevinsko poduzeće "Horizont" vlasnika Mirka Bobaša. Poduzeće "FIS" vlasnika Pere Gudelja izrasta iz caffe bara "FIS" i videoteke istoga imena. Ovo poduzeće je jedno od najpoznatijih u prometu roba široke potrošnje. Firma "Mlakić" vlasnika Branka Mlakića se bavi proizvodnjom građevinske stolarije i prometom stolarskih okova.
[uredi] Obrazovanje
[uredi] Sportski timovi
- NK "Vitez Fis"
- HKK "Vitez Paladij"
- STK "Vitez"
- KK "Vitez"
- KK "Mladost"
[uredi] Poznate ličnosti
- Pero Gudelj (privrednik, vlasnik FIS-a)
- Senna M (muzičar)
- Zlatan Bajramović (bh. fudbalski reprezentativac)
- Anto Rajković (bivši fudbalski reprezentativac SFRJ, trener)
- Suad Salkić (dvostruki pobjednik kviza "Brojke i slova")
- Saša Skenderija (pjesnik, živi u SAD)
- Tarik Hodžić (prvi bh. predstavnik na Olimpijadi u Atlanti 1996.)
- Nisvet Hrustić (prvi režiser iz Viteza) *http://www.nisvet-hrustic.com
- Ankica Oprešnik slikar, grafičar, rođena u Vitezu, živjela u Novom Sadu
