Biłgoraj

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Biłgoraj


Herb Biłgoraja	Flaga Biłgoraja

Gmina
- rodzaj

Biłgoraj
miejska

Założono

1578

Prawa miejskie

1578

Burmistrz

Janusz Zbigniew Rosłan
(e-mail)

Powierzchnia

20,85 km²

Położenie

50° 33' N
22° 44' E

Wysokość

212 m n.p.m.

Liczba mieszkańców (2004)
- liczba ludności
- gęstość

26 972
1293,6 os./km²

Strefa numeracyjna
(do 2005)

Kod pocztowy

23-400 do 23-403

Tablice rejestracyjne

LBL

Położenie na mapie Polski

Biłgoraj

TERC10
(TERYT)

3060802011

Miasta partnerskie

Bilina

Crailsheim

Kielmy

Krugłoje

Nowowołyńsk

Stropkov

Urząd miejski³

pl. Wolności 16
23-400 Biłgoraj
tel. 84 686-25-11; faks 84 686-13-70
(e-mail)

Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Wiadomości w Wikinews

Biłgoraj w Wikicytatach

Strona internetowa miasta

Biłgoraj (posłuchaj ^*) – miasto i gmina w województwie lubelskim, siedziba powiatu biłgorajskiego. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego.

Biłgoraj, obok Zamościa, jest najważniejszym ośrodkiem miejskim w południowej części województwa. Według danych z 30 czerwca 2004², miasto miało 26 972 mieszkańców, co daje mu 9. miejsce w województwie, a 155. w kraju.

Spis treści

1 Geografia
2 Demografia
3 Historia
4 Folklor, sztuka ludowa
- 4.1 Strój biłgorajski
- 4.2 "Żałosne" i "radosne"
5 Przemysł i gospodarka
6 Infrastruktura i transport
7 Turystyka
8 Kultura
9 Sport
- 9.1 Kluby sportowe w Biłgoraju
- 9.2 Szkolne kluby sportowe
10 Znane osoby związane z Biłgorajem
11 Religie
- 11.1 Żydzi biłgorajscy
12 Oświata i wychowanie
13 Media
14 Bibliografia
15 Przypisy
16 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geografia

[edytuj] Położenie

Biłgoraj leży w północnej części Kotliny Sandomierskiej, na pograniczu Równiny Biłgorajskiej (mezoregion) i Roztocza Środkowego. Miasto znajduje się na wschodnim skraju jednej z bezleśnych wysp Puszczy Solskiej.

Położenie względem niektórych ważniejszych miast Polski:

ok. 520 km w kierunku południowo wschodnim od Gdańska
ok. 210 km w kierunku północno wschodnim od Krakowa
ok. 85 km w kierunku południowym od Lublina
ok. 230 km w kierunku południowo wschodnim od Warszawy

[edytuj] Gleby

Miasto leży na terenie bagienno-piaskowym, co skutkuje brakiem możliwości budowy budynków większych niż 6. piętrowe. Przeważają tu mało przydatne dla rolnictwa gleby bielicowe.

[edytuj] Klimat

Biłgoraj znajduje się w strefie klimatów podgórskich i Kotliny Sandomierskiej. Średnia temperatura lipca wynosi 18°C, a stycznia - 2,8°C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od ok. 80 do 85 dni. Okres wegetacyjny trwa od 200 do 215 dni.

Czynnikiem klimatotwórczym są rozległe obszary leśne i gruba warstwa piasków. Lasy stanowią zaporę dla zimnych wschodnich wiatrów, co sprawia że temperatury są odczuwalnie wyższe.

[edytuj] Wody

Przez miasto przepływają cztery rzeki (zob. mapka):

Biała Łada – od północy w kierunku południowo-zachodnim
Czarna Łada – od wschodu w kierunku zachodnim
Osa – od północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Bojary łączy się z Białą Ładą
Próchnica – od północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Piaski łączy się z Czarną Ładą

Na terenie os. Piaski znajdują się stawy rybne, a w północnej części miasta, na terenie os. Bojary zlokalizowany jest rekreacyjny zalew.

[edytuj] Wysokość

Średnia wysokość wynosi ok. 212 m n.p.m. Najwyższym punktem miasta jest wzniesienie zwane dawniej Biały Goraj, jego szczyt znajduje się w północno-wschodniej części Placu Wolności.

[edytuj] Przyroda

Ok. 4 km na zachód od Biłgoraja znajduje się rezerwat torfowiskowy "Obary". W odległości ok. 10 km na północny zachód znajduje się Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, a w odległości ok. 13 km na północny wschód Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy. Ok. 20 km na południowy wschód znajduje się Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej.

Najbliższym parkiem narodowym jest Roztoczański Park Narodowy, zlokalizowany ok. 20 km na wschód od miasta.

[edytuj] Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002⁶, Biłgoraj ma obszar 20,85 km², w tym:

użytki rolne: 55%
użytki leśne: 9% (w północno-wschodniej części miasta, także wzdłuż wschodniej i południowej granicy)

Miasto stanowi 1,24% powierzchni powiatu.

Plan głównych ulic miasta wraz z nazwami i granicami osiedli

[edytuj] Układ przestrzenny

Zabudowa skoncentrowana jest we wschodniej części miasta i rozciągnięta południkowo. W części północno wschodniej oraz wzdłuż wschodniej i południowej granicy znajdują się lasy. Tereny po zachodniej części Białej Łady w większej części zajmują łąki i użytki rolne (zabudowa koncentruje się wzdłuż ul. Polnej, Krzeszowskiej, Al. Jana Pawła II oraz w osiedlu im. Stefana Batorego i południowo wschodniej części osiedla Bagienna).

Tereny na południe od ul. Krzeszowskiej oraz w północnej części os. Piaski i zachodniej części os. Roztocze zajmują obiekty przemysłowe oraz magazynowo-składowe.

Wzdłuż trasy dawnej kolejki wąskotorowej, a także w okolicach ul. Poniatowskiego w os. Sitarska oraz przy Białej Ładzie w os. Bojary znajdują się ogródki działkowe.

[edytuj] Osiedla

Administracyjnie Biłgoraj jest podzielony na 12 osiedli:

Bagienna
im. Stefana Batorego
Bojary
Nadstawna
Ogrody
Piaski
Puszcza Solska
Rapy
Roztocze
Rożnówka
Sitarska (Kępy)
Śródmieście

Dzielnice Biłgoraja

Bagienna • im. Stefana Batorego • Bojary • Nadstawna • Ogrody • Piaski • Puszcza Solska • Rapy • Roztocze • Rożnówka • Sitarska • Śródmieście

[edytuj] Osiedla podmiejskie

Biłgoraj jest otoczony wieńcem wsi, z których większość liczy ponad 1000 mieszkańców. Planowane jest połączenie ich w przyszłości z miastem, jak to miało miejsce z wioskami Rapy, Bojary i Puszcza Solska, które dziś są dzielnicami miasta. Są to:

[edytuj] Demografia

Dane z 30 czerwca 2004²:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	26 972	100	13 931	51,6	13 041	48,4
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1293,6		668,2		625,5

Według danych z roku 2002⁶, średni dochód na mieszkańca wynosił 1387,47 zł.

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Kalendarium historii Biłgoraja.

[edytuj] Nazwa miasta

Najprawdopodobniej słowo Biłgoraj (dawniej Biełgoraj) jest nazwą topograficzną. Oznacza ono wzniesienie nazywające się Biały Goraj, na którym w XVI w. lokowano miasto.

Istnieje legenda mówiąca o tym, iż nazwa miasta ma inne źródło. Wg niej w XIV w. rozegrała się tu zwycięska potyczka z Tatarami. Na jej pamiątkę pozostawiono kamień z napisem: Tu bił Goraj ¹ Tatarów. Z czasem napis zatarł się i pozostały litery składające się na słowo Biłgoraj.

¹ Zobacz Gorajscy, Dymitr Gorajski

[edytuj] Biłgoraj do XIX w.

Miasto zostało założone przez Adama Gorajskiego w latach 70. XVI w. Akt lokacyjny nadający Biłgorajowi prawa miejskie został podpisany 10 września 1578 r. przez króla Stefana Batorego we Lwowie.

Miasto lokowano na wzniesieniu Biały Goraj - na jego szczycie zlokalizowano Rynek. Na miejsce lokacji miał też wpływ układ rzek, ułatwiający ewentualną obronę. Z zachodu miasto było chronione przez Polską Ładę (obecnie Biała Łada), która miała liczne rozlewiska, a od południa przez Ruską Ładę (obecnie Czarna Łada). Lasy Puszczy Solskiej otaczającej miasto dostarczały drewna jako budulca.

Po śmierci założyciela Biłgoraj przeszedł w ręce jego syna – Zbigniewa Gorajskiego, a następnie Rafała Gorajskiego. Po jego śmierci miasto przejął Teodor Gorajski, a po nim jego siostra Teofilia Rejowa. W 1693 r. sprzedała ona Biłgoraj wraz z okolicznymi dobrami Stanisławowi Antoniemu Szczuce. Po jego śmierci w 1710 miastem zarządzała jego żona - Konstancja Maria Anna Potocka, a ok. 1725 miasto na krótko przejął jej syn Jan Konsty Szczuka. Gdy ten zmarł, Biłgoraj przypadł Marcinowi Leopoldowi Stefanowi Szczuce, który zmarł bezpotomnie w 1728. Potem miasto przeszło w ręce jego żony Elżbiety Potockiej, a w 1733 siostry Wiktorii. Ta zmarła w 1735 r., a miasto otrzymała jej córka Marianna wraz z mężem Eustachym Potockim. W 1779 Biłgoraj przeszedł w ręce ich syna Jana Nepomucena Eryka Potockiego, który w 1786 przekazał go bratu Stanisławowi Kostce Potockiemu. Ten, z powodu długów, przekazał miasto komisji bankowej.

Pod koniec XVI w. Biłgoraj zajmował 9. miejsce pod względem wielkości w Małopolsce.

Już w XVII w. Biłgoraj słynął jako ośrodek sitarski, włosiankarski (wytwarzanie siatek z włosia końskiego) i łubiarski (wycinanie drewnianych łubów na ramy do sit). Pierwsze dane o istnieniu cechu sitarzy pochodzą z 1710 r. Biłgorajskie sita były sprzedawane w Rosji, Niemczech, Francji, a sitarze dorabiali się nieraz ogromnych majątków.

Większość budynków znajdujących się w Biłgoraju budowana była z drewna, przez co miasteczko łatwo padało ofiarą wielu pożarów. Największy z nich miał miejsce w 1648 r., po podpaleniu miasta przez Kozaków. Biłgoraj też często padał ofiarą najazdów wrogich wojsk - np. w 1655 r. miasto zostało doszczętnie zniszczone przez Szwedów.

Po upadku powstania kościuszkowskiego Biłgoraj znalazł się w granicach Austrii. Po 1809 r. miasto na krótko weszło w skład Księstwa Warszawskiego, po czym w 1815 r. Biłgoraj został zagarnięty przez Rosję. Rozwój miasteczka został bardzo spowolniony, a jego mieszkańcy zaczęli biednieć.

Liczba mieszkańców miasta w latach 1797-1914^[1]
Lata	Liczba	Lata	Liczba
1797	2 944	1880	6 601
1807	3 082	1890	7 812
1820	2 472	1900	8 951
1840	4 435	1910	10 912
1865	5 983	1914	11 173

Ludność Biłgoraja na przełomie XVIII i XIX w. liczyła ok. 3 tysięcy mieszkańców, by wzrosnąć w 1865 r. do sześciu tysięcy. Pod tym względem Biłgoraj zajmował wówczas wśród miast guberni lubelskiej trzecie miejsce (większy był Lublin i Hrubieszów).

W 1806 właścicielem Biłgoraja został Stanisław Nowakowski. Po jego śmierci właścicielem został syn Edward, po czym miasto przejął mąż córki Stanisława, Teodory - Walerian Płatonow. Po upadku powstania styczniowego, w 1864 r. Biłgoraj został sprzedany rządowi rosyjskiemu i zaczął pełnić funkcję miasta powiatowego.

Podczas Powstania styczniowego w okolicach Biłgoraja działały liczne oddziały powstańcze. Stoczono tu wiele bitew i potyczek, np. potyczka pod Józefowem, która odbyła się 24 kwietnia 1863 r.

[edytuj] Biłgoraj w XX w.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Biłgoraj podjął próby podniesienia się z porozbiorowej biedy i zacofania. Budżet miasta z każdym rokiem powiększał się; powstawały nowe miejsca pracy. W 1928 r. Biłgoraj został zelektryfikowany. Zwiększała się liczba domów murowanych, jednakże większość mieszkań aż do 1939 r. była budowana z drewna.

Biłgoraj płonie we wrześniu 1939 - malowidło w kościele pw. Wniebowzięcia NMP

Podczas Kampanii wrześniowej Biłgoraj poniósł bardzo duże straty - był najbardziej zniszczonym miastem w województwie. 11 września 1939 r. nad ranem miasto zostało podpalone przez hitlerowskich dywersantów. Wybuchł ogromny pożar, który strawił większą część Biłgoraja, a wielka łuna nad miastem była widoczna w odległości kilkudziesięciu kilometrów. 8 i 14 września Biłgoraj został zbombardowany - podczas tych bombardowań zginęło wielu ludzi i żołnierzy, wybuchły kolejne pożary. Polska artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła wtedy jeden niemiecki bombowiec, a drugi uszkodziła. 9 września polska żandarmeria wojskowa aresztowała i rozstrzelała biłgorajskiego nadleśniczego – Ryszarda Műllera, który okazał się niemieckim szpiegiem. W dniach 15 i 16 września odbyła się tzw. "bitwa o Biłgoraj" – w mieście i okolicach trwały ciężkie walki prowadzone przez oddziały Armii "Kraków" i "Lublin". Na Biłgoraj kilkakrotnie nacierały oddziały niemieckie - 16 września wdarły się do południowej części miasta, lecz zostały odrzucone. Dopiero 17 września, po kolejnym pożarze, Biłgoraj został zajęty przez wojska Wehrmachtu. 6 października miasto zostało zaatakowane przez Grupę Kawalerii "Kowel" – ułani w szybkim tempie przejechali przez miejscowość i zniszczyli kilkanaście niemieckich pojazdów mechanicznych.

Od 28 września, zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow Biłgoraj znajdował się pod okupacją radziecką. Później, na skutek zmian wprowadzonych do umowy niemiecko-radzieckiej żołnierze Armii Czerwonej wycofali się z miasta i Biłgoraj znalazł się na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Podczas okupacji niemieckiej Biłgoraj znalazł się w zasięgu "Powstania zamojskiego" – w okolicy działały bardzo liczne oddziały partyzanckie – głównie AK, BCh i AL. Samo miasto, położone wśród lasów Puszczy Solskiej stanowiło bardzo ważny punkt strategiczny. Partyzanci przeprowadzili tu wiele akcji dywersyjnych. Największy rozgłos zyskało zaatakowanie biłgorajskiego więzienia i odbicie 72 więźniów przez oddział pod dowództwem Tadeusza Sztumberka-Rychtera "Żegoty" 24 września 1943 r.

Na terenie powiatu dokonano licznych pacyfikacji i mordów. W samym Biłgoraju często odbywały się "łapanki" i publiczne rozstrzeliwania ludności. Od kwietnia 1944 r. w miasteczku działał też obóz przejściowy dla partyzantów. 4 lipca 1944 r. w lesie Rapy na peryferiach miasta Niemcy rozstrzelali 64 żołnierzy AK i BCh ujętych podczas akcji "Sturmwind II". Biłgoraj został wyzwolony przez Armię Czerwoną 24 lipca 1944 r. Z wojny miasto wyszło z sięgającymi blisko 80% zniszczeniami i utratą połowy ludności (4,5 tys.).

Po wojnie Biłgoraj bardzo szybko się rozwijał. Miasto zostało dość szybko odbudowane, ilość mieszkańców stale rosła. W latach 70. miasto stało się największym ośrodkiem przemysłowym w województwie zamojskim. Istniały tu zakłady naprawy taboru kolejowego, fabryki "Mewa" i "Bitra". Duży wkład w rozwój Biłgoraja włożył sekretarz PZPR Józef Dechnik.

W latach 1944-1975 Biłgoraj był siedzibą powiatu w województwie lubelskim. W 1975 r. czyniono starania, aby po reformie administracyjnej miasto, jako największy ośrodek przemysłowy regionu, stało się siedzibą jednego z kilkudziesięciu nowo utworzonych województw; miastem wojewódzkim został jednak oddalony o 50 km, zabytkowy Zamość.

W 1978 r., w rocznicę 400-lecia powstania miasta Biłgoraj został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

[edytuj] Folklor, sztuka ludowa

Miasto Biłgoraj oraz jego okolice do XIX w. charakteryzowały się wysoko rozwiniętą kulturą i sztuką ludową. Biłgoraj, pomimo tego, że był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich w tej części kraju, aż do okresu międzywojennego był miastem stosunkowo biedym i zacofanym (podobnie jak większość miejscowości Galicji). Położony w Puszczy Solskiej miał słabe połączenia komunikacyjne z innymi miastami. Sprzyjało to tradycjom ludowym, które z tego powodu nie były wypierane przez nowoczesność.

Najbardziej charakterystyczne dla kultury okolic Biłgoraja były domy "typu biłgorajskiego" - drewniane, kryte gontem lub słomą, o konstrukcji zrębowej, budowane na "obłap" lub "w rybi ogon". Do dziś w mieście można spotkać wiele takich budynków, najlepiej znanym przykładem jest skansen "zagroda sitarska".

Charakterystyczne, tak dla Biłgoraja jak i całego Roztocza, są liczne kapliczki i krzyże przydrożne. W mieście znajduje się takich kilkanaście (patrz sekcja "Zabytki i atrakcje turystyczne"), wiele jest budowanych także współcześnie.

Do XIX w. w Biłgoraju produkowane było słynne w całym kraju zielone piwo biłgorajskie, ponoć jeden z ulubionych napojów królowej Marysieńki Sobieskiej. Niestety, w późniejszych latach zaginął przepis, według którego produkowano ten trunek. Bardziej znanym tradycyjnym produktem z Biłgoraja jest "piróg biłgorajski", robiony z kaszy gryczanej, sera i ziemniaków.

[edytuj] Strój biłgorajski

Zobacz więcej w osobnym artykule: Strój biłgorajski.

Do początku XX w. w okolicach Biłgoraja był noszony charakterystyczny strój biłgorajski. Uważany jest za jeden z najbardziej zbliżonych do dawnych strojów słowiańskich.

Na strój męski składała się koszula, spodnie, parcianka (ubiór wierzchni noszony w lecie), brązowa sukmana (ubiór reprezentacyjny) i charakterystyczny pas. Do tego dochodziła gamerka, czyli charakterystyczna, noszona do sukmany czapka. Miała kwadratowe denko, nie posiadała daszka. Denko było opasane sznurkiem, który w jego rogach tworzył pompony.

Strój kobiecy był bardzo ozdobny. Składały się na niego haftowana koszula, spódnica, sukmana (rzadko używana, również jako ubiór reprezentacyjny) lub ozdobny żupan. Do tego dochodziły korale, które posiadała prawie każda kobieta. Były przekazywane z pokolenia na pokolenie, tradycja ta jest kultywowana do dziś.

[edytuj] "Żałosne" i "radosne"

Biłgoraj był miastem typowo rzemieślniczym. Najważniejszą dziedziną rzemiosła było sitarstwo. Sita z Biłgoraja były sprzedawane w wielu krajach Europy i Azji. Wiązało się to z koniecznością wyjazdów sitarzy poza kraj, gdzie handlowali swoimi produktami. Jeden taki wyjazd trwał około jednego roku, po czym po powrocie do domu sitarze przebywali w Biłgoraju również około roku.

Z wyjazdami sitarzy wiązała się ciekawa tradycja, związana z żegnaniem ich oraz powitaniem po powrocie.

"Żałosne", czyli obrzęd pożegnania sitarzy polegał na wspólnym spotkaniu wyjeżdżających oraz ich rodzin, podczas którego rozmawiano i bawiono się. Następnego dnia sitarze wyjeżdżali z miasta, czemu towarzyszyli wszyscy mieszkańcy. Przy figurze św. Jana Nepomucena (patrona biłgorajskich sitarzy, figura znajduje się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Zamojskiej i Łąkowej) następowało huczne pożegnanie. Podobnie wyglądało powitanie wracających, które nazywane było "Radosne".

Obecnie, co dwa lata, w mieście urządzane jest wielkie widowisko plenerowe, inscenizujące "żałosne" i "radosne".^[2]

Innym ciekawym faktem związanym z sitarstwem było używanie przez sitarzy tajnego języka, znanego tylko im. Pomagał im się on porozumiewać podczas wyjazdów z handlowych, wtedy gdy nie chcieli być zrozumiani przez innych.

[edytuj] Przemysł i gospodarka

Dom handlowy SDH

Sklepy przy ul. Kościuszki

Biłgoraj jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, jednym z największych w województwie lubelskim. Istnieje tu 5 dużych zakładów przemysłowych:

Black Red White – produkcja mebli (znajduje się tu siedziba firmy; jest to jeden z największych producentów mebli w kraju)
Model – produkcja opakowań z tektury falistej
Ambra – produkcja win (znajduje się tu siedziba firmy; jest to największy producent win w Europie Środkowej)
PolSkone – produkcja okien i drzwi
Mewa – produkcja bielizny (znajduje się tu siedziba firmy).

Ponadto w mieście istnieje wiele mniejszych przedsiębiorstw przemysłowych (głównie przemysł spożywczy i lekki).

Zanieczyszczenie miasta jest bardzo małe. W Biłgoraju znajduje się jedna z najnowocześniejszych w Europie ciepłowni, dzięki czemu emisja gazów i pyłów do atmosfery jest niewielka. Ponadto znajduje się tu nowoczesna oczyszczalnia ścieków.

Biłgoraj jest też ważnym ośrodkiem usługowym dla mieszkańców regionu. Jest tu także dobrze rozwinięta sieć handlowa:

supermarkety: Biedronka (3 markety), Aldik, Lidl, Plus, Leader Price oraz "Mrówka" i "Fox" (z artykułami budowlanymi)
inne obiekty handlowe: centrum handlowe "SDH", 3 targowiska
liczne sklepy spożywcze, wielobranżowe i przemysłowe

Większość obiektów handlowych jest zlokalizowana wzdłuż niektórych głównych ulic miasta – Kościuszki, Nadstawnej, Komorowskiego, Bohaterów Monte Cassino.

[edytuj] Infrastruktura i transport

[edytuj] Tranzyt

Skrzyżowanie ulic Lubelskiej i Kościuszki

Skrzyżowanie ulic Tarnogrodzkiej, Kościuszki i Krzeszowskiej

Biłgoraj jest węzłem dwóch dróg wojewódzkich:

835 Lublin – Biłgoraj – Jarosław – Sanok
858 Zamość – Biłgoraj – Stalowa Wola

Ok. 5 km na południe od granic miasta z DW 835 łączy się droga wojewódzka 853 , łącząca Biłgoraj z Tomaszowem Lubelskim.

Przez miasto przebiega dwutorowa linia kolejowa: towarowa Linia Hutnicza Szerokotorowa (tzw. "szeroki tor") łącząca kraje byłego ZSRR z Górnym Śląskiem. ^[3] oraz linia normalnotorowa, na wschód do Zamościa i na zachód do Stalowej Woli.

Do lat 50. XX w. do miasta dojeżdżała kolejka wąskotorowa.

[edytuj] Komunikacja

Biłgoraj posiada połączenie kolejowe m.in. z Zamościem, Stalową Wolą, Wrocławiem, Katowicami i Krakowem (dworzec kolejowy znajduje się przy ul. Dworcowej). Lokalny oddział PKS (dworzec znajduje się przy ul. Bohaterów Monte Cassino) obsługuje bezpośrednie połączenia m.in. z Chełmem, Zamościem, Lublinem, Warszawą, Krakowem, Rzeszowem i Łodzią.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Biłgoraj (stacja kolejowa).

W mieście znajduje się kilka postojów taksówek, dawniej działała tu autobusowa komunikacja miejska.

[edytuj] Infrastruktura

Układ ulic centrum miasta jest otwarty i praktycznie niezmieniony w porównaniu do stanu z początku istnienia miasta. W czerwcu 1998 r. sieć wszystkich ulic w mieście liczyła łącznie 81,8 km, przy czym większość ma utwardzoną nawierzchnię. Wzdłuż ul. Zamojskiej udostępniona jest ścieżka rowerowa.

Miasto nie posiada pełnej obwodnicy. Ruch tranzytowy odbywa się po ulicach Lubelskiej, Zamojskiej, Długiej, Bohaterów Monte Cassino i Al. Jana Pawła II (zob. mapka). W najbliższym czasie ma powstać część północna obwodnicy biegnąca od ul. Zamojskiej na Rapach do Al. Jana Pawła II, oraz część południowa biegnąca od ul. Krzeszowskiej do ul. Motorowej. W przyszłości planowana jest budowa obwodnicy wschodniej – ma biec wzdłuż ul. Poniatowskiego.

[edytuj] Turystyka

Miasto jest siedzibą lokalnego oddziału PTTK. Informacji można zasięgnąć w punkcie informacji turystycznej przy ul. Kościuszki (w budynku dawnej Szkoły Podstawowej nr 2).

[edytuj] Zabytki i atrakcje turystyczne

Skansen "Zagroda sitarska"

Biłgoraj jest dobrą bazą wypadową na Roztocze i Puszczę Solską. W granicach osiedla Bojary znajduje się rekreacyjny zalew.

[edytuj] Muzea, skanseny

W położonym w centrum miasta skansenie "Zagroda sitarska" znajduje się budynek mieszkalny, stajnia, wozownia, pełne wyposażenie chałupy biłgorajskiego sitarza z początku XIX w. Obecnie planowana jest budowa dużego centrum rekreacyjnego, które ma architekturą naśladować XIX-wieczny Biłgoraj (miał by tu istnieć park wodny, duża hala sportowa i wiele innych podobnych obiektów).

W Biłgoraju działa Muzeum Regionalne.

[edytuj] Architektura

Elektrownia z lat 20. XX wieku

XIX-wieczny gmach Starostwa Powiatowego

Park Solidarności

W mieście istnieją 3 zabytkowe kościoły:

Neobarokowy kościół pw. Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP z pierwszej połowy XVII w.;
Kościół pw. św. Jerzego z drugiej połowy XVII w.;
Franciszkański zespół po klasztorny – kościół z początku XX w., nieczynny klasztor, dzwonnica, kaplica w miejscu objawienia się św. Marii Magdaleny.

Inne zabytkowe obiekty architektoniczne to:

dworek z początku XX w., dawniej siedziba magistratu – ul. Kościuszki 28
murowany dom z 1920 r. – ul. Długa 1
murowany dom z lat 20. XX w., dawniej bank – ul. Kościuszki 67
murowany dom z 1930 – ul. Kościuszki 82
murowany dom z 1931 – ul. Kościuszki 84
XIX-wieczny gmach, obecnie siedziba Starostwa Powiatowego – ul. Kościuszki 87

Ponadto w centrum miasta znajduje się wiele drewnianych domów z XIX i XX w. – obecnie dużo z nich pełni funkcje usługowe.

[edytuj] Miejsca pamięci

W mieście znajduje się 12 pomników:

Krzyż w miejscu egzekucji 64 partyzantów na Rapach – Droga Straceń
Krzyż poświęcony ofiarom UB i NKWD – ul. Poprzeczna, za budynkiem Urzędu Gminy, dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa
Krzyż Katyński upamiętniający polskich oficerów zamordowanych przez NKWD - cmentarz przy ul. Lubelskiej
Obelisk poświęcony poległym żołnierzom polskim walczącym o Biłgoraj w 1939 r.
Obelisk poświęcony żołnierzom AK i BCh – Park Solidarności
Pomnik Józefa Dechnika – ul. Kościuszki
Pomnik powstańców listopadowych – ul. Zamojska
Pomnik patriotów polskich straconych w latach 1939-1944 – ul. Zamojska
Płyta ku czci Henryka Dąbrowskiego upamiętniająca jego pobyt w mieście – Park Solidarności
Pomnik Ignacego Krasickiego – ul. Kościuszki, skwer naprzeciwko kościoła św. Jerzego
Pomnik żołnierzy polskich walczących podczas II wojny światowej – Plac Wolności
"Pomnik dziękczynienia" za 2000 lat chrześcijaństwa – Plac Wolności

Na budynku, który w latach okupacji niemieckiej był komendą gestapo i policji (skrzyżowanie ul. Kościuszki i Wasilewskiej) znajduje się płyta upamiętniająca polskich partyzantów walczących podczas II wojny światowej. W 1944 została tam zamordowana m.in. Wanda Wasilewska ps. "Wacek", bohaterska uczestniczka polskiego ruchu oporu.

[edytuj] Inne obiekty zabytkowe

ul. Czerwonego Krzyża – pozostałości zagrody młynarskiej – drewniany dom, spichlerz oraz jaz z mostem na Białej Ładzie
ul. Włosiankarska – pozostałości parku dworskiego o charakterze romantycznym wraz z oczkiem wodnym (tzw. "Małpi Gaj"), dawniej znajdowała się tu rezydencja ostatniego właściciela miasta Stanisława Nowakowskiego,
ul. Krzeszowska – drewniana kapliczka św. Jana Nepomucena
ul. Zamojska – XIX-wieczna murowana figura św. Jana Nepomucena (był on patronem biłgorajskich sitarzy)
ul. Lubelska – kapliczka z 1917 r.
ul. Moniuszki – kapliczka z 1917 r.

[edytuj] Baza hotelowa

W Biłgoraju turystom swoje usługi oferuje hotel "DoDo", hotel przy Nadleśnictwie i motel "Pod Gajem", wszystkie dwugwiazdkowe.

[edytuj] Szlaki turystyczne

Biłgoraj jest węzłem sześciu szlaków turystycznych:

Szlak Roztoczański
- Szlak pieszy, trasa: Zwierzyniec – Żelebsko – Biłgoraj – Bidaczów Stary
Szlak Puszczański
- Szlak pieszy, trasa: Górecko Kościelne – Edwardów – Biłgoraj
Szlak Białej Łady
- Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Żelebsko – Wola Kątecka – Nadrzecze – Biłgoraj
Szlak "Wzgórze Polak – Pogranicze regionów
- Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Żelebsko – Lipowiec – Wzgórze Polak
Niebieski szlak rowerowy
- Trasa: Biłgoraj – Smólsko – Markowicze – Pisklaki – Osuchy
Niebieski szlak rowerowy
- Trasa: Biłgoraj – Sól – Dąbrowica – Ujście

[edytuj] Kultura

Biłgorajskie Centrum Kultury

W Biłgoraju każdego roku odbywają się liczne imprezy kulturalne, są to m.in.:

Ogólnopolski Festiwal Piosenki Religijnej "Soli-Deo" ^[4]
Ogólnopolskie Spotkania z Poezją Śpiewaną i Piosenką Autorską
Konkurs Recytatorski im. I. B. Singera
Jesień z muzyką i teatrem na Kresach
Festiwal Pieśni Patriotycznej i Legionowej
Przegląd Form Folklorystycznych "Sitareczka"
Inscenizacje "Żałosne" i "Radosne", przedstawiające tradycyjne żegnanie i witanie biłgorajskich sitarzy wyjeżdżających handlować sitami.
Dni Biłgoraja

Ośrodki kultury:

Biłgorajskie Centrum Kultury + kino^[5] – ul. Kościuszki
Młodzieżowy Dom Kultury – ul. Nadstawna

Biblioteki:

Miejska i powiatowa Biblioteka Publiczna (filia nr 1, nr 2 i nr 3)
Biblioteka Pedagogiczna w Zamościu, Filia w Biłgoraju – ul. I Armii Wojska Polskiego

Muzea, skanseny:

Muzeum Ziemi Biłgorajskiej – Pl. Wolności
Skansen "Zagroda sitarska" – ul. Nadstawna

Ponadto w mieście działa Fundacja "Kresy 2000" ^[6], działająca na rzecz kultury i sztuki regionu Biłgoraja. Przy MDK istnieje Zespół Pieśni i Tańca "Tanew".

W 2002 r. w Biłgoraju kręcono zdjęcia do autorskiego filmu "Motór" Wiesława Palucha. ^[7]

[edytuj] Sport

Kryta pływalnia

Biłgoraj jest zalążkiem karate tradycyjnego na Lubelszczyźnie. W mieście znajduje się autodrom z torem kartingowym, stadion (boisko piłki nożnej, bieżnia, skate park), kryta pływalnia, ściana wspinaczkowa, strzelnica sportowa i trzy korty tenisowe; planowana jest budowa hali sportowej.

Z Biłgoraja pochodzi wielu znanych, utalentowanych sportowców odnoszących sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej (zob. sekcję "Znane osoby związane z Biłgorajem).

[edytuj] Kluby sportowe w Biłgoraju

BKS "Łada" Biłgoraj – najstarszy klub w mieście, uczestniczy w rozgrywkach IV ligi piłki nożnej Strona klubu
LKS "Znicz" Biłgoraj – podnoszenie ciężarów, lekkoatletyka
Fudokan Karate Klub – karate tradycyjne
Automobilklub Biłgorajski – ratownictwo drogowe, turystyka samochodowa, motocykle ciężkie, bezpieczeństwo ruchu drogowego
BKS "Szóstka" Biłgoraj – piłka siatkowa dziewcząt Strona klubu
UKS Piątka Biłgoraj- Pływanie
Szkoła Tenisa Ziemnego "AS"
Biłgorajskie Stowarzyszenie Kolarzy
Fitness Go Sport – kulturystyka, fitness i promocja zdrowego stylu życia
Stowarzyszenie Miłośników Koni
Stowarzyszenie Miłośników Sportów Walki "Fighter"

[edytuj] Szkolne kluby sportowe

Międzyszkolny Klub Sportowy – piłka ręczna chłopców
Międzyszkolny Uczniowski Klub Sportowy przy Zespole Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących im. Józefa Dechnika – tenis stołowy, piłka ręczna dziewcząt
Młodzieżowy Klub Sportowy "Basket" przy Zespole Szkół Ogólnokształcących – piłka koszykowa chłopców, narciarstwo zawodowe
Uczniowski Klub Sportowy "Moto-Kart-Energetyk" przy Regionalnym Centrum Edukacji Zawodowej – kartingi
Uczniowski Klub Sportowy i Turystyczny przy Szkole Podstawowej Nr 1 – piłka nożna, turystyka
Uczniowski Klub Sportowy "Trójka" przy Miejskim Zespole Szkół – tenis ziemny, piłka siatkowa dziewcząt, piłka ręczna chłopców
Uczniowski Klub Sportowy "Leśnik" przy Zespole Szkół Leśnych – organizowanie spływów kajakowych, "Białych Szkół", obozów narciarskich i różnorodnych imprez sportowych

[edytuj] Znane osoby związane z Biłgorajem

Andrzej Maciejewski – mistrz świata w karate tradycyjnym
Andrzej Piekarczyk – członek kabaretu OT.TO
Andrzej Wąsek – profesor prawa karnego, przewodniczący Komisji do Spraw Reformy Prawa Karnego przy Prezydencie RP
Daniel Iwanek – vice mistrz Europy w karate tradycyjnym
Dariusz Osuch – ciężarowiec
Grzegorz Kurczuk – w latach 2002 – 2004 minister sprawiedliwości RP
Harvey Keitel - amerykański aktor
Hubert Chełchowski – złoty medalista mistrzostw Polski w podnoszeniu ciężarów
Isaac Bashevis Singer – laureat nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1978
Janusz Palikot - poseł na Sejm RP, Platforma Obywatelska
Joanna Kaczor – lekkoatletka
Józef Dechnik – w latach 70. XX w. sekretarz KC PZPR
Justyna Bąk – rekordzistka świata w biegu na 3000 m z przeszkodami
Kazimierz Węgrzyn – piłkarz, reprezentant Polski w latach 90. XX w.
Konrad Bartoszewski – pisarz, legendarny dowódca oddziału partyzanckiego z czasów II wojny światowej
"Pasjonaci" – zespół Hip-hopowy
Stefan Knapp – artysta-plastyk
Stefan Szmidt – aktor
Urszula Kozioł – poetka

[edytuj] Religie

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP

Kościół pw. św. Marii Magdaleny

Biłgoraj leży na terenie diecezji zamojsko-lubaczowskiej.

W Biłgoraju istnieją 4 kościoły rzymskokatolickie:

Kościół pw. Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP (pot. zwany "duży", ul. 3-go Maja), jest siedzibą dekanatu Biłgoraj Północny
Kościół pw. św. Jerzego (pot. zwany "mały", ul. Kościuszki), dawniej cerkiew grekokatolicka
Kościół pw. św. Marii Magdaleny (ul. Tarnogrodzka) – jest siedzibą dekanatu Biłgoraj Południowy
Kościół pw. Chrystusa Króla (ul. Polna)

Obecnie trwa budowa nowego kościoła, który ma być pomnikiem Jana Pawła II. Dawniej w Biłgoraju istniała cerkiew unicka, synagoga (w miejscu dzisiejszego skrzyżowania ul. Lubelskiej i Nadstawnej) i zbór kalwiński (w miejscu dzisiejszego kościoła pw. WNMP).

Według podań, w miejscu gdzie dziś znajduje się kościół pw. św. Marii Magdaleny miało miejsce jej objawienie. Dziś to miejsce jest celem pielgrzymek.

Na terenie miasta znajduje się 5 cmentarzy:

Lapidarium sztuki cmentarnej przy ul. Lubelskiej – obecnie w stanie dewastacji, zachowane nieliczne nagrobki, dom grabarza, napisy nagrobne z XVIII-XIX w.
Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lubelskiej – największy w Biłgoraju, założony w drugiej połowie XIX w. Obecnie nieczynny, liczne zabytkowe nagrobki z XIX i XX w., groby zasłużonych Biłgorajan, kwatery żołnierzy z czasów I i II wojny światowej; liczne drzewa – pomniki przyrody, dwie zabytkowe bramy z XIX w. Prawdopodobnie dawniej w tym miejscu znajdowało się grodzisko.
Cmentarz rzymskokatolicki przy Al. Jana Pawła II – założony w pierwszej połowie XIX w., liczne zabytkowe nagrobki i kapliczki z XIX i XX w. kwatera żołnierzy z września 1939 r.
Cmentarz rzymskokatolicki przy Trakcie Janowskim
Cmentarz żydowski przy ul. Konopnickiej ^[8] – założony w XIX w., pomnik zamordowanych Żydów z Biłgoraja i okolic; liczne zabytkowe nagrobki.

Dawniej w Biłgoraju istniały jeszcze dwa cmentarze żydowskie. Lokalizacja pierwszego nie jest znana, drugi znajdował się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Długiej z ul. Partyzantów. Został on zdewastowany przez hitlerowców, a macewy zostały użyte do budowy dróg.

Pod względem wyznaniowym ludność Biłgoraja do pierwszej połowy XX w. była bardzo zróżnicowana. Największy odsetek mieszkańców miasta stanowili Żydzi i katolicy; ponadto żyło tu wielu unitów, prawosławnych i protestantów.

[edytuj] Żydzi biłgorajscy

Liczba Żydów zamieszkujących Biłgoraj
Lata	Żydzi	Pozostali	Razem
1778	418	2408	2 826
1860	2070	3364	5 434
1890	3430	4714	8 144
1914	5595	5578	11 173

Do II wojny światowej ok. połowy mieszkańców Biłgoraja stanowili Żydzi. Trudnili się głównie handlem – do nich należała większość sklepów istniejących w mieście. Nieliczni zajmowali się sitarstwem lub innymi rzemiosłami. Liczba Żydów stale rosła. W XVII w. w Biłgoraju mieszkało ich kilkudziesięciu, ale już w sto lat później kilkuset. Na początku XX w. Żydzi stanowili większość mieszkańców miasta.

Żydzi jako mieszkańcy miasta byli traktowani na równi z Polakami. W przeciwieństwie do innych miast, gdzie często panował antysemityzm, w Biłgoraju zjawisko takie praktycznie wcale nie występowało. W większości Żydzi zamieszkiwali centrum miasta. Ich mieszkania znajdowały się na rynku oraz kilku pobocznych ulicach. Część Żydów mieszkała również na przedmieściach (razem z Polakami).

Członkowie kupieckich rodzin żydowskich byli najbogatszymi mieszkańcami miasta. Wielu z nich posiadało konta w bankach szwajcarskich i austriackich. Ci, którzy swój majątek ulokowali w Wiedniu, wszystko stracili w 1938 r. po aneksji Austrii przez Niemcy. Jednakże większość Żydów żyła poniżej granicy ubóstwa. Wielu z nich nie stać było na zaspokojenie podstawowych potrzeb. W ich mieszkaniach nie było prądu, mimo że Biłgoraj został zelektryfikowany pod koniec lat 20. XX w.

Aron ha-kodesz w synagodze biłgorajskiej

Żydzi ortodoksyjni ubierali się w długie, czarne płaszcze zapięte pod szyję, tzw. "chałaty". Nosili czarne czapki, tzw. "jarmułki". Pod koniec XIX w. większość biłgorajskich Żydów ubierała się tak samo jak Polacy.

W okolicach Biłgoraja Żydzi uroczyście obchodzili dwa święta – Szabat (zwany tu "Szabasem") i tzw. "Kuczki". Podczas świąt nie wolno im było wykonywać żadnego wysiłku fizycznego – służyły im wtedy biedne, katolickie kobiety pochodzące z oddalonej o 5 km wsi Rapy. Wszystkie ważne wydarzenia, takie jak śluby, nie odbywały się w Biłgoraju, lecz w Lublinie lub Warszawie. Biłgorajscy Żydzi, oprócz nabożeństw odbywających się w synagodze, codziennie uczęszczali na modlitwy odbywające się w prywatnych domach.

W Biłgoraju istniał dwór cadyka Mordechaja Rokeascha, który przyciągał do miasta wielu chasydów. Była tu mykwa, żydowska szkoła, a od 1909 r. działała drukarnia ksiąg hebrajskich.

Miejscem modlitwy biłgorajskich Żydów była duża synagoga. Została zbudowana w 1728 r. przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Lubelskiej z Nadstawną. W latach 70. XIX wieku została rozebrana i na jej miejscu wzniesiono nową, murowaną synagogę, której budowę ukończono w 1875 roku. Podczas II wojny światowej zburzyli ją hitlerowcy, a w latach 50. XX w. w jej miejscu wybudowano bloki mieszkalne.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Stara Synagoga w Biłgoraju.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Synagoga w Biłgoraju.

W 1939 r., podczas wycofywania się z Biłgoraja wojsk sowieckich, część Żydów uciekła do ZSRR. Niektórzy wyjechali do USA lub Palestyny (dzisiejszy Izrael). W czerwcu 1940 r. Niemcy utworzyli w miasteczku getto, w którym początkowo zamykano Żydów z całej okolicy. W szczytowym okresie funkcjonowania przebywało w nim ponad 2 500 Żydów. Od kwietnia 1941 r. rozpoczęła się stopniowa wywózka z getta, głównie do Sonderkommando Belzec der Waffen-SS w Bełżcu, ale również do gett przejściowych w Goraju i Tarnogrodzie. Łącznie wymordowano do tego czasu ok. 1000 Żydów.

Od 2 listopada 1942 r. getto zaczęło się z powrotem zapełniać, na skutek realizacji Operacji "Reinhard", dla której Biłgoraj był lokalnym punktem zbornym. Najpierw skomasowano w Biłgoraju Żydów z całej okolicy, mordując wielu z nich od razu po drodze, a następnie wyprowadzono większość z nich jedną, zwartą kolumną do Zwierzyńca, skąd odjechali do obozu zagłady w Bełżcu. W getcie pozostała jeszcze niewielka liczba żydowskich rzemieślników, potrzebnych do pracy w miejscowych zakładach, których zamordowano w styczniu 1943 r. ostatecznie likwidując getto.^[9]

Dwie żydowskie rodziny uratował biłgorajski leśniczy Jan Mikulski, który przechowywał je przez cały czas okupacji.

[edytuj] Oświata i wychowanie

[edytuj] Przedszkola

Przedszkole nr 1 – ul. Długa 84
Przedszkole nr 2 – Al. 400-Lecia 54
Przedszkole nr 3 – ul. Sienkiewicza 17
Przedszkole nr 4 – ul. Przemysłowa 50

[edytuj] Szkoły podstawowe

Szkoła podstawowa nr 5

Zespół Szkół Ogólnokształcących

Szkoła Podstawowa nr 1 im. Sługi Bożego Księdza Prymasa Stefana Kardynała Wyszyńskiego – ul. 3-go Maja 3
Szkoła Podstawowa nr 3 – ul. Sienkiewicza 6 (wchodzi w skład Miejskiego Zespołu Szkół)
Szkoła Podstawowa nr 4 – ul. Polna 3a Strona szkoły
Szkoła Podstawowa nr 5 im. Ks. Jana Twardowskiego – ul. Nadstawna 62a

[edytuj] Gimnazja

Gimnazjum nr 1 im. Świętej Jadwigi Królowej – ul. Kościuszki 41
Gimnazjum nr 2 – ul. Nadstawna 62A Strona szkoły
Gimnazjum nr 3 – ul. Sienkiewicza 6 (wchodzi w skład Miejskiego Zespołu Szkół)

[edytuj] Szkoły ponadpodstawowe

Regionalne Centrum Edukacji Zawodowej – ul. Kościuszki 98 Strona szkoły
Medyczne Studium Zawodowe – ul. Kościuszki 117

[edytuj] Zespoły szkół

Katolickie Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II – ul. Krzeszowska 1 Strona szkoły
Zespół Szkół Ogólnokształcących – ul. Kościuszki 41/47 (LO im. ONZ z internatem) + Powiatowe Gimnazjum nr 2) Strona szkoły
Zespół Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących im. Józefa Dechnika – ul. Cegielniana 24 (Powiatowe Gimnazjum nr 1 + Liceum Ogólnokształcące + technikum z internatem) Strona szkoły
Zespół Szkół Leśnych – ul. Polna 3 Strona szkoły
Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących (z internatem) – ul. Przemysłowa 23 Strona szkoły

[edytuj] Inne placówki oświaty

Żłobek nr 1

Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia – ul. Kościuszki 96
Filia Uniwersytetu im. Marii-Curie Skłodowskiej – ul. por. Konrada "Wira" Bartoszewskiego 10 Strona kolegium

[edytuj] Placówki wychowawcze

W Biłgoraju działają dwa żłobki. Istnieje tu jedna z czterech w kraju "Wiosek Dziecięcych SOS" – osiedle domków jednorodzinnych dla rodzin zastępczych. Została ona założona w latach 80. jako pierwsza w Polsce.

[edytuj] Media

W Biłgoraju działa regionalny tygodnik "NOWa gazeta biłgorajska". Samorząd miasta wydaje gazetkę "Tanew" i prowadzi Biłgorajską telewizję kablową (BTK).

[edytuj] Bibliografia

400 lat Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Walerian Bugała, Wiesław Śladkowski; Biłgoraj 1978 r.
Dzieje Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladowski; Lublin 1985 r.
Powiat biłgorajski – Artur Bata, Hanna Lawera, Tomasz Brytan; Krosno 2000 r., ISBN 83-88065-50-5
Powiat biłgorajski – Skarby przyrody i kultury – Biłgoraj 2003 r., ISBN 83-918670-1-3